بورس کالای ایران، یکی از محل‌های عرضه اسید سولفوریک از سال ۱۳۸۷ بوده است؛ اگرچه در نیمه نخست سال ۱۴۰۰، هیچ گونه عرضه‌ای از این ماده شیمیایی انجام نگرفت. در بررسی روند عرضه و فروش اسید سولفوریک طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹، افت قابل توجه فروش در مقایسه با جهش میزان عرضه، کاملا محسوس است.
افزایش تولید و فروش ارزان اسید سولفوریک خارج از بورس توسط شرکت ملی صنایع مس ایران در کنار افول وضعیت اقتصادی کشور با جهش نرخ ارز، مهم‌ترین عوامل وقوع چنین تغییراتی در تالار مواد شیمیایی بورس کالا بوده است. با این وجود، برنامه‌های توسعه تقاضای اسید سولفوریک شرکت ملی صنایع مس ایران در بازار داخلی، راهکار مثبتی برای حل چالش کنونی این صنعت خورنده است.
ایران یکی از کشورهای تولیدکننده اسید سولفوریک به‌صورت اختیاری و اجباری است. در حال حاضر، بالغ بر ۳ میلیون تن ظرفیت تولید اسید سولفوریک در ایران وجود دارد که بیش از نیمی از آن، متعلق به واحدهای اجباری تولیدکننده اسید، یعنی واحدهای ذوب فلزات و کمتر از نیمی دیگر متعلق به واحدهای اختیاری، یعنی واحدهای گوگردسوز است. ظرفیت کمتر از ۱.۵ میلیون تنی اسید سولفوریک اختیاری، در حالی در کشور شکل گرفته است که نرخ بهره‌برداری از این حجم ظرفیت کمتر از یک‌سوم ارزیابی شده است.
اگرچه مطالعات نشان می‌دهد که در بازارهای جهانی، واحدهای گوگردسوز، بسته به‌میزان تقاضای بازار داخلی و کسری عرضه مطالعه شده احداث می‌شوند؛ علت اصلی ورود سرمایه‌گذاری قابل توجه در بخش اختیاری صنعت اسید سولفوریک کشور، عرضه دولتی و ارزان‌تر از قیمت جهانی گوگرد بوده است. گفتنی است که محدودیت سیستم حمل و نقل کشور نیز، باعث عدم تامین نقطه‌ای تقاضا در برخی استان‌ها بود که بخشی از ظرفیت با توجه به وجود چنین نیازهایی شکل گرفت.
عرضه اسید سولفوریک در تالار محصولات شیمیایی بورس کالای ایران، از آبان سال ۱۳۸۷ آغاز شده است. مهم‌ترین عرضه‌کنندگان این ماده شیمیایی در بورس کالا، شرکت‌های پتروشیمی رازی و ملی صنایع مس ایران هستند. این دو شرکت، به‌طور تقریبا منظم از سال ۱۳۸۷ تا پایان سال ۱۳۹۹، محصول تولیدی خود را در بورس کالا عرضه می‌کردند؛ اما این روند، از اسفند ۱۳۹۹ تاکنون (شهریور ۱۴۰۰) متوقف شده است. از سال ۱۳۹۸، دو شرکت پتروشیمی ارومیه و کیمیا پژوهان خاورشیمی نیز به‌جمع تولیدکنندگان مستمر و منظم اسید سولفوریک در بورس کالا ملحق شدند که عرضه آن‌ها نیز متوقف شده است.
از دیگر عرضه‌کنندگان اسید سولفوریک می‌توان به شرکت‌های تعاونی ۲۴۵۱ تولید سولفات پتاسیم، اسیدسازان زنجان و ذوب روی بافق اشاره کرد. گفتنی است که از کلیه عرضه‌کنندگان اسید سولفوریک در بورس کالا، تنها دو شرکت صنایع ملی مس ایران و ذوب روی بافق، از تولیدکنندگان اجباری بودند؛ سایر عرضه‌کنندگان اعم از شرکت‌های پتروشیمی رازی، پتروشیمی ارومیه، کیمیا پژوهان خاورمیانه، تعاونی ۲۴۵۱ تولید سولفات پتاسیم و اسیدسازان زنجان، همگی در زمره واحدهای گوگردسوز اسید سولفوریک به‌شمار می‌روند.
در نمودار ۱، مجموع فروش ماهانه اسید سولفوریک عرضه شده در بورس کالا طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹، به‌نمایش گذاشته شده است. بر این اساس، در سال ۱۳۹۷، بالغ بر ۳۱ هزار تن اسید سولفوریک در بورس کالا خریداری شد که این رقم، در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹، با افت قابل توجه به‌ترتیب ۷۵ و ۸۰ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۷ کاهش پیدا کرد و به حدود ۷،۸۰۰ و ۶،۲۰۰ تن رسید. افت شدید میزان خرید مصرف‌کنندگان این ماده شیمیایی از بورس کالا طی سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹، در حالی اتفاق افتاد که میزان عرضه این محصول از سوی تولیدکنندگان با رشد به‌ترتیب ۹۴ و ۵۴ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۷ همراه بود.
در سال ۱۳۹۷، حدود ۷۶ هزار تن اسید سولفوریک در بورس عرضه شد و بیش از ۴۰ درصد آن به فروش رسید. طی سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹، میزان عرضه این ماده شیمیایی به‌ترتیب تا ۱۴۸ و ۱۱۷ هزار تن افزایش پیدا کرد، اما با توجه به افت میزان خرید، مجموع حجم معامله شده در بورس کالا در حدود ۵ درصد از کل عرضه ارزیابی شده بود. در بررسی علت افت حجم معامله اسید سولفوریک از بورس کالا، باید نگاهی به روند قیمت ماهانه طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ انداخته شود. نمودار ۲، قیمت فروش ماهانه اسید سولفوریک در بورس کالا، طی ۳ سال اخیر را به‌نمایش می‌گذارد.
همان‌طور که در نمودار ۲ مشاهده می‌شود، قیمت ماهانه اسید سولفوریک بورس کالا در سال ۱۳۹۷، در تقریبا تمام سال بیشتر از دو سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ بوده است (تنها در دو ماه مرداد و دی، قیمت اسید سال ۱۳۹۹، بیشتر بوده است). با این وجود، خریداران در دو سال اخیر، تمایل کمتری نسبت به سال ۱۳۹۷، برای خرید اسید سولفوریک از بورس کالا داشته‌اند. شروع آشفتگی بازار ارز کشور از سال ۱۳۹۷ و افت شدید ارزش ریال ایران، یکی از عوامل کلان بازار برای کاهش حجم معاملات اسید سولفوریک در بورس کالا به‌شمار می‌رود. کاهش نقدینگی واحدهای مصرف‌کننده اسید، در کنار تعطیلی برخی از واحدهای کوچک که توان مقابله با چالش‌های مالی و اقتصادی را نداشتند، سبب شد تا بخشی از تقاضای اسید سولفوریک بورس کالا کاسته شود.
از سوی دیگر، توسعه واحد ذوب شرکت ملی صنایع مس ایران در مجتمع سرچشمه از تکنولوژی ریورب به تکنولوژی فلش در سال ۱۳۹۶، عاملی بود که الزامات زیست‌محیطی را برای این واحد ذوب سخت‌گیرانه‌تر کرد. در نتیجه، شرکت ملی صنایع مس ظرفیت تولید اسید سولفوریک خود را به‌منظور مهار گاز‌های خروجی واحد ذوب افزایش داد و تولید این مجموعه متعاقبا رشد پیدا کرد. عرضه اسید سولفوریک ۹۸ درصد تولید کارخانه‌های جدید ملی صنایع مس ایران در بورس کالا از اواخر سال ۱۳۹۶ آغاز شد.
اگرچه در ماه‌های نخست عرضه، خریدار چندانی نداشت، عرضه ارزان‌تر اسید سولفوریک به‌واسطه محصول جانبی بودن آن باعث شد تا برخی از تولیدکنندگان اسید سولفوریک به‌روش گوگردسوزی، بازار خود را از دست دهند. فروش ارزان و خارج از بورس اسید با کیفیت بالای ملی صنایع مس ایران، نه‌تنها حجم قابل توجهی از بازار داخلی را به‌خود اختصاص داد، بلکه با کاهش خرید این ماده شیمیایی از بورس، نگرانی‌هایی را برای واحدهای اختیاری تولیدکننده این محصول به‌همراه داشت.
شرکت ملی صنایع مس ایران، در سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹، به‌ترتیب بالغ بر ۲۶۰ و ۴۵۰ هزار تن اسید سولفوریک تولید کرد و به‌ترتیب بیش از ۱۹۰ و ۳۷۰ هزار تن از این محصول جانبی را در بازار داخلی به فروش رساند. این در حالی است که تا پیش از این، تولید سالانه اسید این شرکت حدود ۵۰ هزار تن بوده و عمده این تقاضا، توسط پالایشگاه‌ها و واحدهای هیدرومتالورژی این مجموعه به مصرف می‌رسید.
شایان ذکر است که طی سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹، فروش اسید سولفوریک ملی صنایع مس در بورس کالا سهم حدود یک تا ۳ درصدی از کل فروش داخلی این شرکت را تشکیل داده؛ در مقابل، سهم ۷۰ تا ۸۰ درصدی از مجموع حجم معامله اسید در بورس کالا بوده است. با توجه به این امر که بازار اسید سولفوریک ایران طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹، در سطوح ثابتی باقی مانده، می‌توان ادعا کرد که شرکت ملی صنایع مس ایران، سهم بازار قابل ملاحظه‌ای از بازار داخلی را به‌خود اختصاص داده و این امر به‌معنای افت نرخ بهره‌برداری واحدهای اختیاری تولید اسید است.
وجود ظرفیت‌های قابل توجه گوگردسوزی در بازار داخلی، در مقابل عدم امکان افت تولید اسید توسط واحدهای اجباری به‌دلایل زیست‌محیطی، نیاز به ارتقای اندازه بازار اسید سولفوریک را بیش از پیش برجسته ساخته است. این امر، یکی از دغدغه‌های شرکت ملی صنایع مس ایران به‌شمار می‌رود که در راستای تحقق آن، پروژه تولید اسید فسفریک و کودهای شیمیایی را در برنامه کاری خود قرار داده است.