تولید گاز طبیعی ایران از حدود ۲۲۶ میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۹۴ با رشد سالانه ۲.۱ درصد به ۲۸۰ میلیارد مترمکعب در سال ۱۴۰۳ رسیده؛ اما مصرف با سرعت بیشتری افزایش یافته و از ۱۸۵ به بیش از ۲۷۵ میلیارد مترمکعب رسیدهاست. این رشد نامتوازن، ناترازی چشمگیری در تامین گاز کشور ایجاد کرده است.
علیرغم افزایش ظرفیت نیروگاهی و توسعه نیروگاههای سیکل ترکیبی با راندمان بالاتر، تمرکز بر مصرف گاز طبیعی و وابستگی به میادین پارس جنوبی، شبکه انرژی کشور را آسیبپذیر ساختهاست. سهم بالای مصرف خانگی، نوسانات فصلی و نرخ پایین بهای گاز، موجب فشار بر تامین گاز صنایع، ازجمله فولاد شدهاست؛ صنعتی که با تکیه بر روش احیای مستقیم، مصرف بالای انرژی دارد و ناترازیهای اخیر، پایداری تولید آن را تهدید کردهاست.
ساختار تولید برق در ایران بهشدت به سوخت گاز طبیعی وابسته است؛ اتکایی که در نبود تنوع در منابع انرژی، شبکه برق کشور را در برابر نوسانات عرضه و تولید بهشدت آسیبپذیر کرده است. روند توسعه نیروگاهها در سالهای اخیر نیز عمدتا با تکیه بر گاز طبیعی شکل گرفته و این تمرکز تکمنبعی، پایداری بلندمدت تولید برق را با چالش جدی مواجه ساخته است؛ از سوی دیگر، افزایش مصرف گاز در بخشهای خانگی و صنعتی، بهویژه در فصول سرد سال، منجر به بروز ناترازیهای فصلی در عرضه گاز شده و تامین پایدار انرژی نیروگاهها و صنایع را با اختلال روبهرو میکند. در کنار این مسائل، نظام قیمتگذاری دستوری و تعیین نرخهای پایین برای گاز، انگیزه بهینهسازی مصرف و ارتقای بهرهوری را بهطور چشمگیری کاهش داده و مسیر اصلاح ساختار مصرف انرژی را مسدود کرده است. در نتیجه، چالشهای اخیر در تامین گاز صنایع مادر همچون فولاد، بازتابی از فقدان سیاست جامع و هماهنگ در حوزه انرژی است؛ سیاستی که بتواند میان تولید، مصرف و سرمایهگذاری توازن ایجاد کرده و زمینه توسعه پایدار و تابآور بخش انرژی کشور را فراهم آورد.
نمودار ۱، تولید ویژه سالانه برق ایران را به تفکیک نوع نیروگاه در بازه زمانی سالهای ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۳ نشان میدهد. طی این دوره، تولید ویژه برق کشور با رشد سالانه حدود ۳.۸ درصد، از حدود ۲۷۰ میلیارد کیلوواتساعت در سال ۱۳۹۴ به حدود ۳۹۷ میلیارد کیلوواتساعت در سال ۱۴۰۳ افزایش یافته است. بررسی ساختار تولید برق در این بازه نشان میدهد که سهم نیروگاههای حرارتی در تولید برق ایران همواره حدود ۹۰ درصد بوده و حدود ۸۰ درصد از سوخت مورد نیاز این نیروگاهها از گاز طبیعی تامین شدهاست. نیروگاههای حرارتی در ایران در سه نوع گازی، بخاری و سیکل ترکیبی فعالیت دارند؛ در نیروگاه گازی، گاز طبیعی یا سوخت مایع مستقیما در توربین گازی سوزانده میشود و گازهای داغ حاصل، توربین را برای تولید برق میچرخانند. در نیروگاه بخاری، سوختهای فسیلی همچون گاز، نفت یا زغالسنگ برای تولید بخار پرفشار در بویلر به کار میروند و بخار ایجاد شده توربین بخار را به حرکت درمیآورد. در نیروگاه سیکل ترکیبی، ترکیب دو سیستم یادشده موجب استفاده مجدد از گرمای خروجی و افزایش بازدهی کلی تولید میشود.
در سال ۱۳۹۴، نیروگاههای سیکل ترکیبی با حدود ۳۶ درصد، بیشترین سهم را در میان نیروگاههای کشور داشتند و این سهم تا سال ۱۴۰۳ با افزایش قابل توجهی به حدود ۵۰ درصد ظرفیت تولیدی کشور رسید. این روند ناشی از توسعه نیروگاههای گازی و بخاری به نیروگاههای سیکل ترکیبی با راندمان بالاتر و گسترش ظرفیت کلی نیروگاهی کشور بوده است. در کنار آن، نیروگاههای برقآبی نیز با رشد سالانه بیش از ۴ درصد همراه بودند، هرچند تولید آنها بهشدت وابسته به نزولات جوی است؛ بهگونهای که در سال ۱۳۹۸ با افزایش قابلتوجه بارشها نسبت به میانگین بلندمدت، رشد محسوسی در تولید برقآبی ثبت شد. همچنین نیروگاههای اتمی و تجدیدپذیر شامل منابع بادی و خورشیدی نیز با رشد سالانه ۱۲ درصد از سال ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۳ توسعه یافتند؛ اما همچنان سهم اندکی در تولید برق کشور دارند و بخش بزرگی از ظرفیت بالقوه این منابع پایدار، مورد بهرهبرداری قرار نگرفته است.
نمودار ۲، میزان تولید و مصرف گاز طبیعی در ایران و همچنین سهم مصرف گاز در نیروگاههای حرارتی را در بازه زمانی سالهای ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۳ نشان میدهد. تولید گاز طبیعی کشور در سال ۱۳۹۴ حدود ۲۲۶ میلیارد مترمکعب برآورد شده که با رشد سالانه حدود ۲.۱ درصد به حدود ۲۸۰ میلیارد مترمکعب در سال ۱۴۰۳ رسیدهاست. در همین بازه، مصرف گاز نیز از حدود ۱۸۵ میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۹۴ با رشد سالانه تقریبی ۴ درصدی به بیش از ۲۷۵ میلیارد مترمکعب در سال ۱۴۰۳ افزایش یافته است. رشد سریعتر مصرف در مقایسه با تولید، در سالهای اخیر ناترازیهای قابل توجهی را در تامین گاز کشور ایجاد کرده است. در کنار ناترازی گاز کشور و با وجود افزایش ظرفیت نیروگاهی و رشد مصرف گاز در تولید برق کشور، سهم سوخت مصرفی نیروگاههای حرارتی از حدود ۳۲ درصد در سال ۱۳۹۴ به حدود ۲۹ درصد در سال ۱۴۰۳ کاهش یافته که نتیجه گسترش نیروگاههای سیکل ترکیبی با راندمان بالاتر است. توسعه ظرفیت نیروگاهی ایران به دلیل فراوانی منابع گاز طبیعی عمدتا مبتنی بر استفاده از این منبع بوده و حدود ۸۰ درصد برق کشور از گاز طبیعی تولید میشود. با این حال، اتکا به منابع محدود همچون میدان پارس جنوبی که حدود ۷۴ درصد نیاز گازی کشور را تامین میکند و در سالهای اخیر با افت فشار مواجه شده، به همراه نبود تنوع در منابع انرژی، موجب افزایش آسیبپذیری شبکه انرژی کشور شدهاست.
در بخش مصرف، مصارف خانگی با سهمی حدود ۳۰ درصد از کل مصرف گاز طبیعی کشور جایگاه ویژهای دارند. این بخش که عمدتا برای گرمایش در فصول سرد مورد استفاده قرار میگیرد، در طول سال نوسانات قابلتوجهی را تجربه میکند؛ بهطوریکه سهم مصرف آن از حدود ۱۰ درصد در ماههای گرم سال به حدود ۴۸ درصد در زمستان افزایش مییابد. این تغییرات فصلی در شرایط ناترازی کلی عرضه و تقاضای گاز طبیعی، فشار مضاعفی بر شبکه انرژی وارد کرده و منجر به محدودیت در تامین گاز صنایع بزرگ از جمله نیروگاهها، فولاد، سیمان، پتروشیمی و حتی در برخی موارد، محدودیت در ایفای تعهدات صادراتی گاز کشور شدهاست. در این میان، نرخ پایین و سیاستهای قیمتگذاری دستوری گاز، انگیزه صرفهجویی و بهرهوری را کاهش داده است؛ در حالیکه سرمایهگذاری در بهبود کارایی مصرف میتواند با هزینهای بسیار کمتر از توسعه ظرفیت تولید، مانع از بروز ناترازیهای انرژی در کشور شود.