طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ بزرگ‌ترین صادرکننده محصول پترولیوم کک ایالات متحده آمریکا بود. به‌طوری که بیش از نیمی از صادرات در بازه مذکور توسط این کشور و عمدتا به مقاصد هند، مکزیک، چین، ژاپن و کانادا صادر شده است. در سمت واردات انحصار کمتری وجود دارد.
تجارت پترولیوم کک کلسینه شده و کلسینه نشده در جهان، پس از یک دوره افزایش مستمر از سال ۲۰۱۳ تا سال ۲۰۱۷، با افت شدید تجارت از سال ۲۰۱۸ روبه‌رو شد؛ به‌طوری‌که در سال ۲۰۲۲ تجارت هر یک از آن‌ها به‌ترتیب با افت ۴۷ درصدی و ۴۴ درصدی نسبت به بیشینه مقدار سال‌های قبل، به‌حدود ۵ میلیون تن و ۳۷ میلیون تن رسید. با توجه به سهم به‌سزای آمریکا از تجارت جهانی، عمده کاهش اتفاق افتاده ناشی از کاهش صادرات این کشور بوده است.
در فرآیند پالایش نفت برای استخراج بنزین و سایر سوخت‌های مفید و به‌طور خلاصه در فرآیند کربونازیسیون برش‌های سنگین هیدروکربنی نفت با دمای جوش بالا پترولیوم کک (کک نفتی) حاصل می‌شود. این محصول، جامد و غنی از کربن است. کک نفتی ارزش حرارتی بالاتری نسبت به کک متالورژی داشته و میزان خاکستر آن نیز کمتر است. این محصول به‌طور عمده در دو حالت تکلیس نشده و کلسینه وجود دارد. کک کلسینه دارای خاکتسر کمتر، گوگرد کمتر و کربن تثبیت شده بالاتر است و هر یک بنا به ویژگی‌های خود دارای کاربردهای مختلفی هستند.
پترولیوم کک کلسینه نشده که به کک سبز معروف است، عمدتا به‌عنوان سوخت کاربرد دارد. همچنین پترولیوم کک کلسینه شده که از طریق انجام عملیات کلسینه کردن بر روی کک خام به دست آمده، در صنایعی مانند فولاد سازی و آلومینیوم کاربرد قابل توجهی دارد؛ اگرچه عمده مصرف این محصول (حدود ۷۰ درصد) مربوط به صنعت آلومینیوم است، اما در کنار موادی همچون الکترود گرافیتی یکی از مواد مصرفی مهم در صنعت فولادسازی نیز به‌شمار می‌آید. با توجه به تفاوت در کاربردها، آمار تجارت این دو محصول نیز به‌طور جداگانه ثبت و گزارش می‌شود.
وضعیت تجارت ۱۰ ساله پترولیوم کک در جهان
روند تغییرات تجارت پترولیوم کک از سال ۲۰۱۳ تا سال ۲۰۲۲ در نمودار ۱ قابل مشاهده است. در این نمودار تجارت پترولیوم کک کلسینه شده و کلسینه نشده به‌تفکیک ارایه شده است.
مطابق با نمودار ۱ و با بررسی داده‌های تجارت جهانی پترولیوم کک کلسینه شده و کلسینه نشده می‌توان دریافت که پترولیوم کک کلسینه نشده به‌مراتب بیشتر از پترولیوم کک کلسینه شده تجارت می‌شود. تجارت پترولیوم کک کلسینه نشده طی ۱۰ سال اخیر، ابتدا تا سال ۲۰۱۷ یک روند افزایشی را طی کرده و سپس وارد روند نزولی شدید به‌خصوص از سال ۲۰۱۹ شده است؛ به‌طوری که تجارت این ماده در سال ۲۰۲۲ با مقدار ۳۷ میلیون و ۴۰۰ هزار تن، نسبت به سال ۲۰۱۳ به مقدار حدود ۶ میلیون تن کاهش داشته است؛ حال آن‌که تجارت جهانی کک‌نفتی کلسینه نشده در سال ۲۰۱۷ به بیشینه مقدار حدود ۵۵ میلیون تن نیز رسیده بود. در مجموع در بازه مورد بررسی با توجه به مقدار کمتر تجارت این محصول در سال انتهایی نسبت به ابتدای بازه، روند نزولی قوی‌تر از روند صعودی بوده است.
جبران بحران مالی اتفاق افتاده در سال ۲۰۰۹ و بهبود شرایط جهانی اقتصاد، موجب رشد تولید و مصرف و به‌تناسب آن تجارت بسیاری از کالاهای تجاری در جهان در بازه مورد بررسی و به‌ویژه قبل از جنگ تجاری آمریکا و چین در سال ۲۰۱۸ بوده است؛ اما با آغاز جنگ تجاری در سال ۲۰۱۸، با توجه به این‌که هر دو کشور، به خصوص آمریکا، دو عامل تعیین کننده در بازار این محصول هستند، افت تجارت رخ داده و از حدود ۵۳ میلیون تن در سال ۲۰۱۸ به‌حدود ۳۷ میلیون تن در سال ۲۰۲۲ رسیده است.
تجارت پترولیوم کک کلسینه شده نیز تا سال ۲۰۱۸ افزایشی بوده و ۴ سال اخیر کاهش داشته است. بیشترین میزان تجارت پترولیوم کک کلسینه شده با حدود ۹ میلیون تن در سال ۲۰۱۸ به ثبت رسیده است. کمترین میزان آن نیز در سال ۲۰۲۲ با مقدار حدود ۵ میلیون تن اتفاق افتاده است که به‌دلیل گسترش مجدد کووید- ۱۹ در چین بوده است.
ایالات متحده آمریکا از بزرگ‌ترین صادرکنندگان پترولیوم کک در جهان است. با وجود ارزان بودن پترولیوم کک، پالایشگاه‌های نفت ایالات متحده قادر به فروش آن نیستند؛ زیرا با وجود کربن و گوگرد زیاد در این محصول و محدودیت‌های زیست‌محیطی موجود در این کشور و از طرف دیگر وجود سوخت‌های جایگزین، پترولیوم کک قابلیت استفاده و تقاضای زیاد در این کشور ندارد؛ بنابراین ایالات متحده آمریکا از بزرگ‌ترین صادرکنندگان پترولیوم کک است که عمده صادرات آن نیز به مقصد هند انجام می‌شود.
مقاصد اصلی صادرات این محصول از آمریکا، کشورهای هند، مکزیک، چین، ژاپن و کانادا است. دیگر کشورهای برتر صادرکننده چین، آلمان، هلند، برزیل، روسیه، کانادا و اسپانیا هستند. همچنین آمریکا جز کشورهای برتر واردکننده پترولیوم کک کلسینه شده در جهان است. پترولیوم کک وارداتی آمریکا معمولا از کشورهای کانادا، هلند، آرژانتین و ترکیه تهیه می‌شود. حضور آمریکا در هر دو سمت صادرکننده بزرگ و واردکننده بزرگ را می‌توان ناشی از نوسانات تولید فصلی یا ترجیحات بازاری (قیمتی) تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان در نقاط مختلف این کشور دانست.
عمده تجارت پترولیوم کک در جهان
در نمودار ۲ سهم میانگین بزرگ‌ترین واردکنندگان و صادرکنندگان پترولیوم کک کلسینه شده از مجموع تجارت این محصول طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ قابل مشاهده است.
همان‌طور که در نمودار ۲ قابل مشاهده است، طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ به طور متوسط ۸۵ درصد از صادرات پترولیوم کک کلسینه شده توسط کشورهای برتر صادرکننده صورت گرفته و سهم سایر کشورها تنها ۱۵ درصد است. همچنین تنها ۴۶ درصد از واردات به ۵ کشور برتر واردکننده تعلق دارد که نشان‌دهنده پراکندگی بیشتر واردکنندگان کک کلسینه شده در نقاط مختلف جهان است.
پیشتر اشاره شده که طی ۱۰ سال مورد بررسی، آمریکا با سهم ۴۷ درصد با اختلاف زیاد اولین کشور صادر کننده پترولیوم کک کلسینه شده در جهان است. چین نیز با سهم قابل توجه ۲۲ درصدی در رده بعدی قرار دارد. ۳ صادرکننده برتر دیگر شامل آلمان، برزیل و هلند، به‌ترتیب دارای سهم ۶، ۵ و ۴ درصدی از مجموع صادرات جهانی هستند.
در بخش واردات کشورهای آمریکا، کانادا و استرالیا دارای سهم ۹ درصدی از واردات جهانی پترولیوم کک کلسینه شده، در بازه مورد بررسی هستند. همچنین ۲ کشور هند و هلند نیز به‌ترتیب با ۸ درصد و ۷ درصد سهم از واردات جهانی در رده‌های بعدی قرار دارند. در نمودار ۳ سهم میانگین بزرگ‌ترین واردکنندگان و صادرکنندگان پترولیوم کک کلسینه نشده از مجموع تجارت این محصول طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ قابل مشاهده است.
با نگاهی به نمودار ۳ می‌توان دریافت که طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ سهم آمریکا از صادرات جهانی پترولیوم کک کلسینه نشده ۷۱ درصد و سهم ۵ کشور برتر از صادرات جهانی این محصول ۸۴ درصد است. در سمت واردات، مجموع واردات ۵ کشور برتر نصف کل واردات جهانی است و این موضوع نشان از آن دارد که بازار کک کلسینه نشده، در سمت تقاضا تنوع بیشتری دارد.
بعد از آمریکا که یکه‌تاز صادرات کک‌نفتی کلسینه نشده در دنیا است، اسپانیا با ۷ درصد و کانادا با سهم ۳ درصدی از صادرات جهانی در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. کشورهای روسیه و چین نیز با سهم حدود ۲ درصد در فهرست بزرگ‌ترین صادرکنندگان به چشم می‌خورند.
رتبه نخست وارد کنندگان این محصول در طی ۱۰ سال مورد بررسی، متعلق به چین با سهم ۱۷ درصدی است و بعد از آن، ژاپن با سهم ۱۰ درصدی قرار دارد همچنین ترکیه ۸ درصد واردات جهان را در اختیار دارد. کشورهای مکزیک و برزیل دارای سهم ۶ درصدی هستند؛ نگاهی اجمالی به کشورهای وارد کننده بیان‌گر آن است که عمده این کشورها، جزو کشورهای فاقد ذخایر مناسب از سوخت‌های فسیلی و در عین حال کشورهایی با جمعیت قابل توجه و مصرف بالای سوخت هستند.