چین با میانگین سهم ۴۸.۱ درصدی از بازار تجارت جهانی عناصر نادر خاکی در سالیان متمادی، مهمترین صادرکننده این محصولات در دنیا بودهاست. با این حال، صادرات چین در این دوره با نوساناتی همراه بوده که از سیاستهای این کشور و عواملی مانند کووید-۱۹ تاثیر گرفتهاست.
ژاپن از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳، یکی از بزرگترین واردکنندگان عناصر نادر خاکی بودهاست. ارزش واردات این کشور در سال ۲۰۲۳ به ۳۳۵ میلیون دلار رسید که کاهش ۴۲.۹ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۲ تجربه کرد. سهم ژاپن از کل تجارت عناصر نادر خاکی دنیا در سال ۲۰۲۳ به ۵۴.۶ درصد رسید. عمده واردات عناصر نادر خاکی ژاپن از چین و ویتنام صورت گرفتهبود؛ سهم چین در ۲۰۲۳ به ۵۸.۰ درصد رسید، در حالی که سهم ویتنام به ۳۰.۰ درصد کاهش یافت.
عناصر نادر خاکی شامل گروه لانتانیدها، اسکاندیم و ایتریم میشوند که در فناوریهای پیشرفته مانند تلفنهای همراه، باتریهای خودروهای برقی، توربینهای بادی و سیستمهای دفاعی نقش کلیدی دارند. این عناصر به دلیل پراکندگی در طبیعت و فرآیندهای پیچیده استخراج و پالایش، استراتژیک و ارزشمند محسوب میشوند. بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده عناصر نادر خاکی دنیا، کشور چین است که با داشتن ذخایر غنی و تسلط بر فرآیندهای پالایش و جداسازی، زنجیره تامین جهانی را کنترل میکند. سیاستهای صادراتی چین در سالهای اخیر باعث نگرانی سایر کشورها در تامین پایدار این عناصر شده است. ژاپن، بهعنوان یک مصرفکننده بزرگ، در تحقیق و توسعه بازیافت و جایگزینهای این عناصر پیشرو است. این کشور تلاش میکند وابستگی خود به واردات را کاهش دهد و منابع جدیدی مانند ذخایر زیرآبی در اقیانوس آرام را بررسی کند. تعامل چین و ژاپن در حوزه عناصر نادر خاکی، بهطور مستقیم بر فناوریهای پیشرفته و اقتصاد جهانی تاثیرگذار است.
عناصر نادر خاکی در دستان کشور چین
نمودار یک، صادرات عناصر نادر خاکی چین از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ را نشان میدهد. بر اساس نمودار یک، روند ارزش صادرات عناصر خاکی چین در طول دوره مورد بررسی با نرخ رشد مرکب ۱۳.۱ درصد، صعودی برآورد شدهاست. در سال ۲۰۱۶، کمترین میزان ارزش صادرات چین در طول دوره بودهاست و توانست بالغ بر ۵۸ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار از طریق صادرات و فروش عناصر خاکی به مقاصد دیگر بدست آورد. در سال ۲۰۱۸، ارزش کل صادرات عناصر نادر خاکی چین به مبلغ ۱۵۱ میلیون دلار رسید که نسبت به سال قبل از آن حدود ۸۹.۴ درصد افزایش یافت. اما در مقطعی کوتاه، بین سالهای ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰، روندی نزولی پیش گرفت. گفته میشود که ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۱۹، عناصر نادر خاکی را برای صنعت دفاع خود با اهمیت جلوه داد تا با استفاده از منابع خاکی، تولید این عناصر را از سر بگیرد. در پی این امر و همزمان با اوجگیری جنگ تجاری بین دو کشور، چین صادرات خود را کاهش داد. این امر مسبب شد که ارزش کل صادرات چین به سایر کشورها (به اسثتثنای ژاپن) از ۳۳ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار در سال ۲۰۱۸ به ۲۳ میلیون و ۶۰۰ هزار دلار در سال ۲۰۱۹ برسد. در سال ۲۰۲۰، شیوع کووید-۱۹ نسبتا روی ارزش کل صادرات عناصر نادر خاکی چین موثر بود بهطوری که ارزش کل صادرات چین ۸۰ میلیون و ۸۰۰ هزار دلار اعلام شد. در سال ۲۰۲۲، ارزش کل صادرات چین بالغ بر ۳۹۳ میلیون دلار بود و در سال ۲۰۲۳ به ۲۳۶ میلیون دلار رسید.
در طول سالیان متمادی، میتوان روند جایگاه چین از تجارت عناصر خاکی دنیا را صعودی دانست. گفته میشود که چین در سال ۲۰۱۴، حدود ۲۷.۴ درصد از کل تجارت عناصر نادرخاکی دنیا را در بر گرفت. در سال ۲۰۲۳ نسبت به ۲۰۲۲، جایگاه چین ۱۹.۸ واحد درصد کاهش پیدا کرد و به ۴۹.۳ درصد رسید. بنا بر ارزیابیهای آتورپات و با بررسی تجارت کل عناصر خاکی دنیا و مقایسه با ارزش کل صادرات چین میتوان اعلام کرد که کاهش ارزش کل صادرات چین نسبت به تجارت کل دنیا مسبب اصلی افت جایگاه این کشور در سال ۲۰۲۳ بود. بیشینه جایگاه چین در تجارت عناصر نادر خاکی دنیا، در سال ۲۰۱۸ حدود ۷۱.۵ درصد به ثبت رسید. سهم چین در سال ۲۰۱۸ نسبت به ۲۰۱۷، بالغ بر ۴۰.۷ واحد درصد افزایش یافت که علت این امر، افزایش ارزش کل صادرات عناصر نادر خاکی چین و کاهش ارزش کل تجارت دنیا بود. بزرگترین خریدار عناصر نادر خاکی چین در طول ۱۰ سال مورد بررسی، کشور ژاپن بوده که در هر سال بهطور متوسط ۵۸ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار عنصر نادر خاکی از این کشور خریداری کردهاست. روند ارزش صادرات عناصر نادر خاکی چین به ژاپن مشابه با ارزش کل صادرات چین بودهاست.
وابستگی ژاپن به چین و ویتنام برای تامین عناصر نادر خاکی
نمودار ۲، واردات عناصر نادر خاکی کشور ژاپن را از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ نشان میدهد. ژاپن یکی از واردکنندگان عناصر نادر خاکی از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ بوده و روند ارزش کل واردات آن مشابه با روند ارزش کل صادرات عناصر نادر خاکی چین ارزیابی شدهاست. ارزش کل واردات عناصر نادر خاکی کشور ژاپن در سال ۲۰۲۳ برابر با ۳۳۵ میلیون دلار بود که نسبت به سال قبل از آن، حدود ۴۲.۹ درصد کاهش پیدا کرد. در سال ۲۰۱۶، کمینه ارزش واردات عناصر نادر خاکی ژاپن با ۱۸۱ میلیون دلار و بیشینه آن در سال ۲۰۲۲ اعلام شد. گفتنی است که کشور ژاپن، بهطور میانگین ۶۱.۳ درصد از ارزش کل تجارت عناصر نادر خاکی دنیا را تشکیل دادهاست. در سال ۲۰۲۳ نسبت به ۲۰۲۲، سهم این کشور ۱۵.۴ واحد درصد کاهش یافت و به ۵۴.۶ درصد رسید. در سال ۲۰۱۶ که کمینه ارزش واردات عناصر نادر خاکی ژاپن بود، سهم این کشور برابر با ۵۲.۷ درصد اعلام شد. لذا مشهود است که این کشور بخش بزرگی از تجارت عناصر نادر خاکی دنیا را تشکیل میدهد.
کشور ژاپن برای تامین عناصر نادر خاکی مورد نیاز صنعت خود از کشورهای چین و ویتنام واردات انجام میدهد. در سال ۲۰۱۴، سهم ویتنام از کل ارزش واردات ژاپن برابر با ۶۱.۸ درصد بود و سهم چین نیز ۳۴.۳ درصد اعلام شد. قابل توجه است که سهم ویتنام از ارزش واردات عناصر نادر خاکی ژاپن در طول سالهای مورد بررسی نزولی بودهاست. در سال ۲۰۲۳، سهم این کشور به ۳۰.۰ درصد رسید و سهم چین نیز به ۵۸.۰ درصد افزایش یافت. بر اساس ارزیابیهای آتورپات، علیرغم روند نزولی سهم ویتنام، روند سهم کشور چین از ارزش واردات ژاپن نوسانی بوده و میانگین آن برابر با ۳۶.۲ درصد برآورد شدهاست. کشور ویتنام در سال ۲۰۲۳، عناصر نادر خاکی به ارزش ۱۰۱ میلیون دلار را به مقصد ژاپن صادر کرد که نسبت به سال قبل از آن، حدود ۹۶ میلیون و ۳۰۰ هزار دلار کاهش یافت. ارزش واردات عناصر نادر خاکی ژاپن از کشور چین نیز با کاهش ۱۵۴ میلیون دلاری در سال ۲۰۲۳ نسبت به ۲۰۲۲، به ۱۹۴ میلیون دلار رسید. ناگفته نماند ارزش واردات ژاپن از مقاصد دیگر نیز دستخوش کاهش بود و در سال ۲۰۲۳ به ۴۰ میلیون دلار رسید که نسبت به سال ۲۰۲۲، حدود ۸۳۵ هزار دلار کاهش پیدا کرد. روند ارزش واردات عناصر نادر خاکی ژاپن در ۱۰ سال مورد بررسی از سایر کشورها با نرخ رشد مرکب ۱۸.۱ درصد صعودی برآورد شد اما روند سهم این کشورها از بازار ژاپن با میانگین ۱۱.۳ درصد، روندی نوسانی طی کردهاست.
در نهایت، کشور چین بهعنوان مهمترین صادرکننده عناصر نادر خاکی و کشور ژاپن نیز مهمترین واردکننده این محصول در طول ۱۰ سال مورد بررسی بودهاند. این کشورها بیشترین سهم و ارزش مبادلات تجاری را از بازار تجارت عناصر نادر خاکی تشکیل میدهند.
