آلومینیوم، فراوان‌ترین فلز در پوسته زمین است. این فلز سبک، با قابلیت ماندگاری و بازیافت بالا طی دهه‌های گذشته با سرعت بسیار بالایی، کاربردهای گسترده‌ای را در صنایع مختلف از آن خود کرده است؛ تا جایی که حتی هزاره جدید را به نام این فلز نام‌گذاری کرده‌اند. سبک بودن آلومینیوم در کنار استحکام نسبتا بالای آن، کاربردهای آن را نه‌تنها در وسایل نقلیه، بلکه در سازه‌ها نیز گسترش داده است؛ امروزه صنایع خودروسازی به‌منظور دستیابی به استانداردهای لازم برای کاهش مصرف سوخت و آثار انتشار کربن، استفاده از آلومینیوم را در بدنه خودروها اجتناب‌ناپذیر می‌دانند.

بر این اساس، ۲ صنعت ساختمان و خودروسازی، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده‌های آلومینیوم شناخته می‌شوند؛ به‌طوری که مجموعا بیش از ۶۵ درصد کل آلومینیوم جهان در این صنایع به‌مصرف می‌رسد. از طرف دیگر، ماندگاری بالای این فلز نیز در کنار رسانایی بالای آن، مصارفی را در صنایعی همچون ساخت لوازم بادوام و همچنین صنعت برق و الکتریسیته به‌همراه داشته است.

آلومینیوم در صنعت تنها به صورت آلیاژی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ آلیاژهای آلومینیوم در ۳ دسته کلی عملیات حرارتی‌پذیر، غیر قابل عملیات حرارتی و دسته خالص تجاری قابل طبقه‌بندی هستند. در دسته خالص تجاری که به‌دلیل خلوص بالای آلومینیوم این چنین نام‌گذاری شده است، دسته‌ای از آلیاژها قرار دارند که درصد وزنی عناصر آلیاژی آن از یک درصد فراتر نمی‌رود. آلیاژهای خالص تجاری آلومینیوم، عمدتا در صنایع برق و بسته‌بندی مصرف می‌شوند؛ در حالی که آلیاژهای عملیات حرارتی‌پذیر، عموما در صنایع حمل و نقل، ساختمان و لوازم بادوام مصرفی به شکل پروفیل کاربرد دارند. به‌طور کلی، آلیاژهای عملیات حرارتی‌پذیر سهم بیشتری نسبت به سایر انواع آلیاژهای آن از بازار تقاضای آلومینیوم دارند.

فلز آلومینیوم از دو منبع تولید می‌شود؛ منبع معدنی که به فلز اولیه شهره است و منبع بازیافتی که تحت عنوان فلز ثانویه شناخته می‌شود. آلومینیوم اولیه که در حال حاضر، سهم بیشتری از بازار آلومینیوم را دارا است، از طریق الکترولیز آلومینا در واحدهای ذوب تولید می‌شود؛ این نوع فرآیند که نیازمند مصرف بسیار بالایی از انرژی الکتریکی است، سبب شده تا صنعت آلومینیوم جزء یکی از صنایع انرژی‌بر برشمرده شود و حتی هزینه انرژی آن، تقریبا برابر با هزینه تأمین آلومینا (ماده اولیه تولید آلومینیوم) باشد. آلومینیوم ثانویه نیز که حاصل بازیافت قراضه و ضایعات آلومینیومی است، عمدتا توسط واحدهای تولیدکننده شمش و محصولات کارنشده آلیاژی تولید می‌شود.

در سال ۲۰۲۱، بالغ بر ۶۸ میلیون تن آلومینیوم اولیه در سرتاسر جهان تولید شد که در این میان، چین با تولید بیش از ۳۹ میلیون تن، سهمی بیش از ۵۷ درصد از کل تولید جهانی آلومینوم اولیه را کسب کرد. برآورد می‌شود که با احتساب بازیافت ضایعات و قراضه، کل تولید فلز آلومینیوم در سال ۲۰۲۱ از مقدار ۹۵ میلیون تن نیز فراتر برود. از این میزان سالانه بین ۲۲ تا ۲۵ میلیون تن آلومینیوم، به صورت محصولات کارنشده یا شمش در جهان تجارت می‌شود.

در سال‌های گذشته، ایالات متحده و ژاپن همواره جزء بزرگ‌ترین واردکنندگان شمش‌های آلومینیومی در جهان بوده‌اند؛ به طوری که مجموع واردات این دو کشور، سالانه حدود یک‌چهارم کل تجارت شمش آلومینیومی جهان را تشکیل داده است. در مقابل و در بین صادرکنندگان شمش آلومینیومی، کشورهای روسیه، کانادا و امارات متحده عربی، در سال‌های اخیر جایگاه بلامنازعی را در اختیار داشته‌اند. گفتنی است که مجموع صادرات این ۳ کشور نیز، معادل حدود یک‌چهارم (تقریبا معادل ۲ واردکننده بزرگ) از کل تجارت شمش آلومینیومی جهان بوده است.

صنعت آلومینیوم در ایران با آغاز فعالیت شرکت آلومینیوم ایران در اراک شکل گرفت. محرک اصلی شکل‌گیری و توسعه این صنعت در ایران، دسترسی به انرژی ارزان‌قیمت بود که می‌تواند تولید محصولی با قیمتی رقابتی را میسر سازد. پس از شرکت آلومینیوم ایران (ایرالکو)، شرکت المهدی- هرمز جنوب دومین تولیدکننده آلومینیوم اولیه در ایران بود که از اوایل دهه ۱۳۷۰ فعالیت خود را آغاز کرد. همچنین در سال‌های اخیر دو تولیدکننده دیگر، شرکت آلومینای ایران و آلومینیوم جنوب (سالکو)، بهره‌برداری از ظرفیت تولید آلومینیوم خود را آغاز کردند. بنا بر آمار سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو)، حجم تولید آلومینیوم اولیه ایران در سال ۱۴۰۰ به حدود ۵۴۳ هزار تن رسید.

این در حالی است که تقاضای کل شمش آلومینیومی کشور (با احتساب شمش حاصل از بازیافت) در سال‌های اخیر در بازه بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار تن قرار داشته است که نزدیک به یک‌سوم آن از طریق بازیافت تأمین می‌شده است. به این ترتیب، با شکل‌گیری ظرفیت‌های جدید تولید آلومینیوم اولیه، بر میزان صادرات شمش ایران افزوده شده است.

مهم‌ترین مزیت صنعت آلومینیوم ایران، دسترسی به انرژی ارزان‌قیمت در کشور بوده است. هر چند که قیمت بسیار ارزان برق در کشور، هزینه‌های تأمین انرژی را برای واحدهای ذوب آلومینیوم به‌شدت کاهش داده است، اما در مقابل معضلات واردات و هزینه‌های بالای تأمین آلومینا از خارج از کشور، عملا پایین بودن قیمت انرژی را برای واحدهای ذوب پوشش داده و مزیت رقابتی آن‌ها را تا حد زیادی از میان برده است. این امر سبب شده تا همچنان بسیاری از مصرف‌کنندگان شمش آلومینیوم در ایران، از بالا بودن قیمت‌ها در رنج باشند. متعاقبا این امر، قدرت رقابت را از تولیدکنندگان نیمه‌ساخته‌های آلومینیومی در بازارهای بین‌المللی سلب کرده است و سبب شده تا ظرفیت عظیم پایین‌دستی کشور، عموما با نرخ پایینی بهره‌برداری شوند.

هر چند دولت با کنترل عرضه و اعمال قوانین قیمت‌گذاری دستوری، در صدد حمایت از مصرف‌کنندگان برآمد، ولی در نهایت نتیجه چنین سیاستی،آربیتراژی بین بورس کالا و بازار آزاد را به‌همراه داشت. این سیاست نه‌تنها حاشیه سود تولیدکنندگان آلومینیوم را محدود ساخت، بلکه دسترسی مصرف‌کنندگان به شمش ارزان‌قیمت را نیز بهبود نبخشید.