مهم‌ترین فلزات گران‌بها، طلا، نقره، پلاتین و پالادیوم بوده و در این بین دو فلز طلا و نقره به‌دلیل استفاده برای ضرب سکه از هزاران سال پیش تاکنون، شناخته شده‌ترین فلزات گران‌بها به‌شمار می‌روند. دیگر فلزات گران‌بها را فلزات گروه پلاتین یعنی روتنیوم، رودیوم، پالادیوم، اوسمیوم و ایریدیوم تشکیل می‌دهند.

عمده کاربرد فلزات گران‌بها، با توجه به ارزش ذاتی بالا و همین‌طور مقاومت بالا در برابر خوردگی، استفاده در ضرب سکه، تولید زیورآلات و جواهرات و همچنین سرمایه‌گذاری است. در گذشته نه‌چندان دور، از این فلزات به‌عنوان ارز رایج استفاده می‌شد و هم‌اینک نیز طلا، به‌عنوان شاخص‌ترین فلز گران‌بها، مهم‌ترین ذخیره بانک‌ها مرکزی کشورها در سراسر جهان به‌شمار می‌رود. مصرف این دسته از فلزات در صنعت نیز غیرقابل چشم‌پوشی است. کاربردهای صنعتی سهم قابل توجهی از تقاضای پلاتین، پالادیوم و نقره داشته اما استفاده از طلا در صنعت، به‌دلیل قیمت بالا عمدتا محدود به مواردی است که نیاز به رسانایی الکتریکی قابل قبول در کنار قابلیت اطمینان بالا و مقاومت همیشگی در برابر اکسیداسیون است. به‌طور میانگین حدود ۵۰ درصد از تقاضای طلا در ۱۰ سال اخیر را جواهرات تشکیل داده‌اند.

رشد فزاینده تقاضا برای پلاتین و پالادیوم در صنعت خودروسازی به‌‌عنوان کاتالیست در سال‌های اخیر موجب سهم حداکثری این صنعت از بازار این دو محصول شده است؛ به‌طوری که حدود ۷۵ درصد از مصرف جهانی پالادیوم و ۴۰ درصد از مصرف جهانی پلاتین در این دسته جای می‌گیرد. حدود ۵۰ درصد از تقاضای نقره را نیز تقاضای صنعتی آن تشکیل داده است که فتوولتاییک‌ها بخش قابل توجهی از آن را در بر می‌گیرند.

فلزات گران‌بها به‌طور عمده از دو طریق استحصال از کانی معدنی و همین‌طور بازیافت قراضه‌های حاوی این فلزات تامین می‌شوند. فرآیند لیچینگ و در راس آن لیچینگ سیانیدی پرکاربردترین روش تولید طلای معدنی در جهان است که شامل مراحل انحلال طلا در محلول، جذب طلا از محلول لیچ، الکترووینینگ و ذوب است. در نهایت برای پالایش طلا و خالص‌سازی آن، از فرآیندهای شیمیایی پالایش با تکنولوژی‌های مختلف استفاده می‌شود. تولید طلا به‌عنوان محصول جانبی معادن سایر فلزات، به‌خصوص مس نیز رایج است. عمده تولید معدنی نقره مربوط به محصول جانبی سایر مواد معدنی فلزی می‌شود؛ به‌طوری که در سال ۲۰۲۰ تنها ۲۷ درصد از تولید معدنی نقره از معادن این فلز تامین شد؛ معادن سرب‌وروی عمدتا سهم حداکثری از تولید نقره دارند. نقره می‌تواند طی فرآیندهای پیرومتالورژی و همین‌طور فرآیندهای شیمیایی مانند لیچینگ مستحصل شود.

استحصال پالادیوم عمدتا از باطله استحصال سایر مواد معدنی و عمدتا نیکل و طی فرآیندهای شیمیایی صورت می‌گیرد. حال آن‌که تولید معدنی پلاتین که عمدتا در معادن عمیق زیرزمینی تشکیل شده فرآیند هزینه‌بر و طولانی است که شامل مراحل خردایش و آسیا، فلوتاسیون، کنسانتره‌سازی، بازیابی فلزات پایه با روش الکترولیت و در نهایت پالایش باطله حاوی فلزات گروه پلاتین می‌شود. برای پالایش از روش‌های شیمیایی و انحلال استفاده می‌شود. طی فرآیند مذکور معمولا طلا و پالادیوم نیز تولید می‌شوند.

ویژگی فناناپذیری فلزات گران‌بها و بالطبع ارزش ذاتی بالای آن‌ها موجب توجه هر چه بیشتر به بازیافت آن‌ها شده است. به‌طور متوسط در ۱۰ سال گذشته حدود ۳۰ درصد و در سال ۲۰۲۰ حدود ۲۸ درصد از عرضه جهانی طلا از محل بازیافت قراضه حاوی طلا بوده است. حدود ۹۰ درصد از بازیافت طلا مربوط به بازیافت جواهرات و ۱۰ درصد از آن مربوط به بازیافت زباله‌های الکتریکی و الکترونیکی می‌شود که شامل زنجیره ارزش و فرآیندهای متفاوتی هستند. بازیافت نقره به‌طور میانگین طی ۱۰ سال گذشته حدود ۱۸ درصد از عرضه آن را تشکیل داده است. این سهم برای پلاتین در سال ۲۰۲۰، حدود ۲۸ درصد و برای پالادیوم در این سال حدود ۲۴ درصد بوده است.

تولید واحدهای معدنی طلا در سال ۲۰۲۰ حدود ۳.۴۸ هزار تن طلای محتوی بوده است که چین با سهم حدود ۱۰.۶ درصدی از آن به‌ مانند سال‌های گذشته بزرگ‌ترین تولیدکننده طلای معدنی جهان بوده است. طی سال ۲۰۲۰، روسیه و استرالیا رده‌های دوم و سوم را در خصوص بیشترین میزان تولید معدنی طلا در اختیار داشتند. همچنین در این سال حدود ۱،۲۹۷ تن طلا بازیافت شد که مجموع عرضه سال ۲۰۲۰ را به‌حدود ۴.۸ هزار تن می‌رساند. واحدهای معدنی جهان، اعم از معادن نقره، سرب‌ و روی، طلا و مس، در سال ۲۰۲۰ پس از چهار سال کاهش پی‌درپی، حدود ۲۴.۴ هزار تن نقره تولید کردند و بازیافت ۵.۷ هزار تنی نقره در این سال، مجموع عرضه را به ۳۰.۱ هزار تن رساند. مکزیک به‌تنهایی ۲۳ درصد از نقره معدنی جهان در سال ۲۰۲۰ را تولید کرده است.

نکته قابل توجه در تولید معدنی طلا، سهم بالای کشورهای آفریقایی در این حوزه است. در حالی که کشورهای آفریقایی در میان سه تولیدکننده بزرگ معدنی هیچ جایگاهی ندارند، ولی در مجموع حدود ۲۶.۸ درصد از تولید معدنی طلا در جهان طی سال ۲۰۲۰ را در اختیار دارند. منطقه آسیا با اختلاف قابل توجهی و با سهم ۱۷.۵ درصدی، پس از آفریقا دومین قاره بزرگ تولیدکننده معدنی طلا است و منطقه CIS نیز سهمی ۱۶ درصدی در این خصوص دارد.

مطابق با آمار منتشر شده از سوی شورای جهانی طلا، مصرف طلا در سال ۲۰۲۰ با ثبت افت سالانه ۱۵ درصدی، به ۳.۸ هزار تن رسیده است. چین به‌مانند سال‌های پیشین، با مصرف ۶۱۳ تن طلای خالص (به‌جز صنعت)، عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده طلای جهان را به خود اختصاص داده است. مجموع مصرف جهانی نقره طی سال‌ ۲۰۲۰، حدود ۲۷.۹ هزار تن بوده است.

در ایران، طلا قوی‌ترین زنجیره ارزش را در بین فلزات گران‌بها دارد. تولید طلای معدنی ایران در سال ۱۳۹۹، توسط منابع بین‌المللی حدود ۱۱ تن گزارش شده است؛ اما ارزیابی‌های انجام شده نشان از آن دارد که تولید طلای معدنی کشور کمتر از ۱۰ تن طلای محتوی است. در مقیاس جهانی ایران در زمره تولیدکنندگان معدنی کوچک دسته‌بندی می‌شود. از بزرگ‌ترین واحدهای تولید معدنی طلای کشور می‌توان ساری‌گونی، زرشوران، آق‌دره، موته، اندریان و زرکوه را نام برد. عمده معادن طلای کشور توسط بخش خصوصی بهره‌برداری می‌شود. معدن طلای زرشوران، به‌عنوان بزرگ‌ترین ذخیره طلای کشور، در کنار مجتمع معدنی طلای موته، دو معدن طلای فعال دولتی کشور هستند. عرضه از محل بازیافت قراضه (زیورآلات و جواهرات) سالانه بین سه الی چهار برابر عرضه معدنی کشور است.

مطابق با آمار منتشر شده از سوی شورای جهانی طلا، مصرف طلای ایران در سال ۲۰۲۰، حدود ۵۶ تن بوده که علی‌رغم کاهش حدود ۲۰ درصدی تقاضا نسبت به سال قبل، کماکان جایگاه هفتمین بازار مصرف بزرگ طلای جهان را حفظ کرده است. شرایط اقتصادی تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر تقاضای طلا دارد. طی ۱۰ سال اخیر تقاضای حدود ۱۳۰ تن طلا نیز برای ایران به ثبت رسیده است. در مجموع بازار ایران با کمبود عرضه روبه‌رو بوده و سالانه مقادیر قابل توجهی طلا وارد کشور می‌شود.

ذخایر معدنی طلای کشور تا پایان سال ۱۳۹۹، حدود ۴۳۱ تن برآورد شده و حتی با فرض تولید سالانه حدود ۱۰ تن طلا در کشور، نرخ بهره‌برداری از معادن حدود ۲.۵ درصد خواهد بود که بسیار کمتر از میانگین ۸ درصدی جهان است. از این رو تولید معدنی کشور، علی‌رغم وجود مزیت‌های بالقوه‌ مهمی مانند ارزش‌افزوده و اشتغال‌زایی فراوان، مغفول مانده است و این در حالی است که با افزایش قیمت طلا در فصل پایانی سال ۲۰۲۰، بیش از ۹۹ درصد تولید طلا در جهان با حاشیه سود مثبت همراه بوده است.

مصرف طلا به‌عنوان زیور و جواهر به‌طور تاریخی در فرهنگ مردم ایران حضور داشته و حتی در شرایط سخت اقتصادی و کاهش قدرت خرید نیز، بخش قابل توجهی از تقاضای جواهرات حفظ شده است. خرید طلا با نیت سرمایه‌گذاری و حفظ ارزش پول در تمامی جهان متداول بوده و در ایران نیز به‌دلیل نوسان‌های شدید متغیرهای اقتصادی، سرمایه‌گذاری به شکل خرید سکه، شمش و مصنوعات طلا، جایگاه ویژه‌ای میان مردم دارد. جمیع این عوامل ایران را به هفتمین مصرف‌کننده بزرگ طلا در جهان تبدیل کرده است؛ لذا بازار مصرف طلا نیز بستری مناسب برای افزایش تولید معدنی است؛ هرچند که ارزش بسیار بالای طلا و سهولت جابجایی آن، عملا سهم هزینه حمل از هزینه‌های تولیدی را به صفر نزدیک کرده و بالادست و پایین‌دست این صنعت، کاملا مستقل از یکدیگر عمل می‌کنند.

معدن‌کاری طلا در ایران با چالش‌های مختلف اما قابل حلی روبه‌رو است. به‌لحاظ فنی افزایش بهره‌وری فعالیت‌های معدنی با بهره جستن از اکتشاف استاندارد، ماشین‌آلات متناسب با شرایط خاص معدن‌کاری طلا و تکنولوژی به‌روز، مهم‌ترین پیش‌نیاز توسعه است. تسهیل فرآیند اعطای مجوزهای زیست‌محیطی، با توجه به وجود تمهیدات مناسب و آزموده شده برای استحصال ایمن طلا در سطح جهان و بررسی ویژه قوانین مالیات بر ارزش‌افزوده طلا با توجه به شرایط خاص بازار این محصول، از جمله مهم‌ترین تسهیل‌گری‌های مورد نیاز معدن و صنعت طلا است. در بخش پایین‌دستی نیز عدم توجه کافی به شرایط خاص کارگاه‌های ساخت زیورآلات و جواهرات در قانون‌گذاری‌ها، اعم از قوانین مالیاتی، تامین اجتماعی و الزام به فاصله از شهر از جمله مهم‌ترین چالش‌ها هستند.