صنایع تولید کودهای شیمیایی، غذایی و نوشیدنی، شوینده‌ها، تصفیه آب، بهداشتی و دارویی و فرآوری فلزات، مهم‌ترین صنایع مصرف‌کننده سنگ فسفات شناخته می‌شوند که از بین آن‌ها، کودهای شیمیایی با مصرف بیش از ۹۰ درصد از سنگ فسفات تولیدی در جهان، بزرگ‌ترین صنعت مصرف‌کننده در زنجیره فسفات محسوب می‌شود.
میزان صادرات و واردات جهانی سنگ فسفات، در سال ۲۰۲۱، به ترتیب حدود ۲۹.۷ میلیون تن و ۲۷.۹ میلیون تن بوده است که مراکش با در اختیار داشتن حدود ۳۳ درصد از سهم بازار صادرات جهانی، بزرگ‌ترین صادرکننده سنگ فسفات در جهان شناخته می‌شود که ناشی از وجود ذخایر عظیم فسفات در این کشور است؛ از طرفی هند با در اختیار داشتن ۳۲.۶ درصد از سهم بازار واردات، بزرگ‌ترین واردکننده سنگ فسفات در جهان شناخته می‌شود که نشان‌دهنده تولید بالای کود شیمیایی در هند است.
سنگ فسفات یک اصطلاح کلی است که شامل مجموعه‌ای از کانی‌های مختلف بوده که عیار کانی‌های فسفاته در آن‌ها قابل توجه است. سنگ فسفات از طریق فرآوری شیمیایی، ابتدا به محصولات میانی ازجمله اسید فسفریک، فسفر عنصری و نمک‌های عنصری و پس از آن به محصولات نهایی مانند کودهای شیمیایی تبدیل می‌شود که بزرگ‌ترین صنعت مصرف‌کننده سنگ فسفات به شمار می‌رود؛ به‌طوری‌که ۹۰ درصد از سنگ فسفات تولیدی در جهان، جهت تولید کودهای شیمیایی مورد استفاده در صنعت کشاورزی، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
علاوه بر کودهای شیمیایی، صنایعی مانند صنایع غذایی و نوشیدنی، شوینده‌ها، تصفیه آب، بهداشتی و دارویی و فرآوری فلزات مانند فسفات روی و فسفات آهن، مصرف‌کننده سنگ فسفات شناخته می‌شوند. با توجه به کاربرد گسترده سنگ فسفات در صنایع مختلف، در این گزارش میزان تجارت آن با کد تعرفه ۲۵۱۰، طی سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱ در جهان، مورد بررسی قرار گرفته و نتایج آن در نمودار ۱ و نمودار ۲ ارایه شده است.
مراکش، بزرگ‌ترین صادرکننده سنگ فسفات در جهان
مطابق با نمودار ۱، میزان صادرات جهانی سنگ فسفات، با حدود ۱ درصد رشد سالانه، از ۲۷ میلیون تن در سال ۲۰۱۲، به ۲۹.۷ میلیون تن در سال ۲۰۲۱ رسیده است که مراکش با در اختیار داشتن حدود ۳۳ درصد از سهم بازار صادرات، بزرگ‌ترین صادرکننده سنگ فسفات در جهان شناخته می‌شود که میزان صادرات آن با ۰.۸ درصد رشد سالانه، طی سال‌های مورد بررسی، از حدود ۹.۲ میلیون تن به حدود ۹.۷ میلیون تن رسیده است.
از دلایل مهم این امر، می‌توان به وجود ذخایر عظیم سنگ فسفات در کشور مذکور اشاره نمود؛ به‌طوری‌که در سال ۲۰۲۱، مراکش به عنوان بزرگ‌ترین دارنده ذخایر این ماده معدنی و دومین تولیدکننده معدنی آن، در جهان محسوب می‌شود و کشورهای هند و مکزیک، بزرگ‌ترین مقاصد صادراتی آن به شمار می‌روند.
پس از مراکش، اردن و پرو هر یک با در اختیار داشتن ۱۶.۴ درصد و ۱۴.۲ درصد از سهم بازار صادرات، در جایگاه دوم و سوم کشورهای صادرکننده سنگ فسفات قرار دارند که میزان صادرات اردن با ۱.۳ درصد رشد سالانه، در بازه زمانی ده ساله، از حدود ۴.۳ میلیون تن به حدود ۴.۹ میلیون تن رسیده است و هم‌چنین میزان صادرات پرو با حدود ۳ درصد رشد سالانه، از حدود ۳.۲ میلیون تن در سال ۲۰۱۲، به حدود ۴.۲ میلیون تن در سال ۲۰۲۱ رسیده است.
با توجه به اطلاعات در دسترس از سازمان زمین‌شناسی آمریکا، اردن و پرو، هر یک از منظر تولید معدنی سنگ فسفات، جز کشورهای مطرح در جهان محسوب می‌شوند که مهم‌ترین دلیل آن وجود منابع عظیم فسفات در دو کشور نام‌برده است؛ هم‌چنین ذکر این نکته ضروری است که هند با در اختیار داشتن ۶۶ درصد از سهم صادرات اردن، بزرگ‌ترین مقصد صادراتی آن محسوب می‌شود و آمریکا نیز ۵۴ درصد از سهم صادرات پرو را در اختیار داشته و بزرگ‌ترین مقصد صادراتی آن به‌شمار می‌رود.
همان‌طور که در نمودار ۱ قابل مشاهده است، صادرات جهانی سنگ فسفات در طول سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶، روند تقریبا یکنواختی را طی کرده است، اما هم‌زمان با شروع سال ۲۰۱۶، با افزایش ۳.۵ میلیون تنی صادرات مواجه شد که دلیل اصلی آن، کشف معادن جدید و افزایش تولید جهانی سنگ فسفات، به‌خصوص در خاورمیانه و آمریکای جنوبی بوده است.
از سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ نیز، بازار صادراتی سنگ فسفات شاهد روند یکنواختی بوده است، اما در سال ۲۰۲۰، میزان صادرات سنگ فسفات، به دلیل افزایش تولید اسید فسفریک، DAP (دی آمونیوم فسفات) و MAP (مونو آمونیوم فسفات) به عنوان صنایع مصرف‌کننده سنگ فسفات، با افزایش حدود ۲ میلیون تنی مواجه شد.
هند، بزرگ‌ترین واردکننده در جهان
مطابق با نمودار ۲، میزان واردات سنگ فسفات در جهان با ۰.۳ درصد کاهش سالانه، از حدود ۲۸.۵ میلیون تن در سال ۲۰۱۲، به حدود ۲۷.۹ میلیون تن در سال ۲۰۲۱ رسیده است، که هند با در اختیار داشتن ۳۲.۶ درصد از سهم بازار واردات، بزرگ‌ترین واردکننده سنگ فسفات در جهان شناخته می‌شود که میزان واردات آن با ۱.۴ درصد کاهش سالانه، در بازه زمانی مورد بررسی، از حدود ۱۰.۳ میلیون تن، به حدود ۹.۱ میلیون تن رسیده است.
هند سومین کشور مصرف‌کننده کود در جهان شناخته می‌شود که ۰.۶ درصد از تولید معدنی فسفات در جهان را در اختیار دارد و کسری مورد نیاز خود را از طریق واردات سنگ فسفات تامین می‌کند که کشورهای اردن و مراکش، هر یک به ترتیب با تصاحب ۳۹.۵ درصد و ۲۴ درصد از بازار هند، بزرگ‌ترین مبادی وارداتی آن محسوب می‌شوند.
بعد از هند، کشورهای آمریکا و برزیل، هر یک با در اختیار داشتن ۸.۹ درصد و ۶.۵ درصد از سهم بازار واردات، در رتبه‌های بعدی از منظر واردات سنگ فسفات قرار دارند که میزان واردات آمریکا با ۰.۴ درصد کاهش سالانه، طی سال‌های مورد بررسی، از حدود ۲.۵ میلیون تن به حدود ۲.۴ میلیون تن رسیده است؛ هم‌چنین میزان واردات برزیل، با حدود ۲.۹ درصد رشد سالانه در بازه زمانی ذکرشده، از حدود ۱.۴ میلیون تن، به حدود ۱.۸ میلیون تن رسیده است.
کشاورزی در کشورهای آمریکا و برزیل، جز مهم‌ترین صنایع به‌شمار می‌رود و نقش مهمی در رشد اقتصادی کشورهای مذکور ایفا می‌کند که این امر منجر به تقاضای داخلی سنگ فسفات جهت مصارف کشاورزی شده است که بخش اعظم آن از طریق واردات تامین می‌شود. شایان ذکر هست که پرو با تصاحب بیش از ۹۹ درصد از بازار وارداتی آمریکا و ۵۵ درصد از بازار وارداتی برزیل، بزرگ‌ترین مبدا وارداتی کشورهای نام‌برده، در سال ۲۰۲۱ بوده است.
روند واردات جهانی فسفات
مطابق با نمودار ۲، واردات جهانی سنگ فسفات در انتهای سال ۲۰۱۲، با کاهش ۵ میلیون تنی مواجه بوده است که مهم‌ترین دلیل آن، افزایش قیمت کودهای شیمیایی و به دنبال آن، کاهش تقاضای جهانی بوده است که منجر به تعطیلی موقت برخی از کارخانه‌های تولید کود شیمیایی و در نتیجه کاهش مصرف سنگ فسفات در جهان شده است، اما با مرتفع شدن این مسیله، بازار جهانی تا اوایل سال ۲۰۱۵، شاهد روند صعودی مصرف و واردات فسفات بوده است.
با تعطیلی دو کارخانه بزرگ تولید اسید فسفریک در سال ۲۰۱۵ در می‌سی‌سی‌پی و فلوریدا آمریکا، که دومین کشور واردکننده سنگ فسفات، در جهان شناخته می‌شود، مصرف اسید فسفریک حدود ۱ میلیون تن کاهش یافت که در نهایت مصرف جهانی سنگ فسفات را تحت تاثیر قرار داده و در نتیجه منجر به کاهش واردات سنگ فسفات در سال مذکور، در جهان شده است که با روی کار آمدن تولیدکنندگان جدید در نقاط مختلف دنیا، روند صعودی مصرف و واردات سنگ فسفات، از سال ۲۰۱۶ از سر گرفته شد که تقریبا تا پایان سال ۲۰۲۱ ادامه پیدا کرده است.
