اسید فسفریک، به‌عنوان دومین اسید پرمصرف جهان شناخته می‌شود و یکی از مواد شیمیایی ضروری در کشور است که کشاورزی و دامداری کشور تحت سیطره آن است، با این حال بازار اسید فسفریک کشور در حالت کسری قرار دارد و این مورد کارکرد برخی از صنایع کودهای شیمیایی را تحت تاثیر قرار داده است.
با توجه به اینکه دسترسی به اسیدسولفوریک کشور به‌عنوان ماده اولیه تولید اسید فسفریک در کشور به‌وفور با توجه به واحدهای ذوب و پالایش کاتد در کشور و همچنین واحدهای اختیاری تولید اسید بدون مشکل است و از طرفی تقاضای کافی برای این محصول وجود ندارد، به نظر می‌رسد افزایش تولید اسید فسفریک کشور می‌تواند به‌منزله تبدیل یک تهدید زیست‌محیطی به فرصتی جهت بهبود وضعیت کشاورزی و سایر صنایع باشد.
اسید فسفریک مهم‌ترین اسید خانواده اسیدهای اکسیژن‌دار به شمار می‌رود و عمدتا در تولید نمک‌های فسفاته و در نهایت کودهای کشاورزی کاربرد دارد. فرم کلی اسید فسفریک به صورت یک جامد بلوری است که در غلظت‌های پایین به‌صورت محلول نیز وجود دارد. اسید فسفریک که با فرمول H۳PO۴ یکی از اسیدهای ارزشمند غیر آلی است که پس از اسیدسولفوریک دومین اسید پرمصرف در جهان است. میزان خلوص این اسید با مقدار P۲O۵ آن سنجیده می‌شود. اسید فسفریک که از واکنش اسیدسولفوریک با سنگ فسفات تهیه می‌شود، عمدتا طی دو فرآیند مرطوب (تر) و فرآیند خشک (حرارتی) تولید می‌شود.
اسید فسفریک ماده‌ای ارزشمند است و در صنایع مختلفی کاربرد دارد. از جمله صنایع مصرف‌کننده این محصول می‌توان به صنایع کشاورزی (تولید کودهای شیمیایی)، صنایع غذایی، صنایع پزشکی، در پاک‌کننده‌ها و زدودن زنگ آهن اشاره نمود. کاربرد عمده این اسید در تولید انواع کودهای فسفاته از جمله دی آمونیوم فسفات، مونو آمونیوم فسفات و سوپر فسفات تریپل و تولید مواد مغذی در غذای دام و طیور مانند مونو کلسیم فسفات و دی کلسیم فسفات به کار می‌رود.
اسید فسفریک دارای گریدهای مختلفی است که با کد تعرفه‌های مجزا در سطح جهان مورد تجارت قرار می‌گیرند. کد تعرفه ۲۸۰۹۲۰۱۰ معرف اسید فسفریک با گرید صنعتی(خلوص کم‌تر از ۵۵ درصد)، کد تعرفه ۲۸۰۹۲۰۲۰ گرید دارویی (با خلوص بیش از ۵۵ درصد) و کد تعرفه ۲۸۰۹۱۰۰۰ معرف اسید ۱۰۰ درصد خالص است.
نقش بارز اسید فسفریک در کشاورزی کشور
نیاز فزاینده غذا در کشور در پی افزایش جمعیت، تقاضا برای محصولات کشاورزی را به‌طور قابل‌توجهی افزایش داده است و با توجه به اقلیم نسبتا خشک کشور، مساحت قابل کشت در کشور محدود است؛ لذا کاربرد کودهای شیمیایی به‌منظور افزایش بازدهی تولید محصولات کشاورزی امری ضروری به نظر می‌رسد. مصرف بهینه کودها علاوه بر حفظ و افزایش حاصلخیزی خاک‌ها می‌تواند باعث افزایش کیفیت محصول، حفظ محیط‌زیست و کاهش فرسایش خاک شود. با توجه به اینکه ماده اولیه تولید کودهای فسفاته اسید فسفریک است، می‌توان عنوان نمود که اسید فسفریک از عناصر جدایی‌ناپذیر صنعت کشاورزی کشور است، اما در حال حاضر کشور با کسری قابل توجه آن مواجه و تولیدکنندگان محدودی به تولید این محصول می‌پردازند. تولید کشور حدود ۱۵۸ هزار تن است؛ در حالی که تقاضای صنایع مصرف‌کننده بیش از این مقدار بود و اختلاف آن از محل واردات تامین می‌شود. ذکر این نکته حایز اهمیت است که تنها ۲۰ درصد از ظرفیت موجود اسید فسفریک کشور در حال حاضر فعال است. واردات اسید فسفریک کشور با گریدهای مختلف در نمودار ۱ مورد بررسی قرار گرفته است. همان‌طور که در نمودار نیز مشخص است، در سال ۱۳۹۴، بالاترین میزان واردات اسید فسفریک صورت گرفته؛ در حالی که در سال ۱۳۹۲ واردات این محصول کم‌ترین مقدار را طی دهه ۹۰ داشته است.
صنایع مصرف‌کننده اسید فسفریک در کشور
تقاضای داخلی اسید فسفریک در صنایع اصلی مصرف‌کننده در بازه زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ در نمودار ۱ مورد بررسی قرار گرفته است. همان‌طور که نمودار نیز گویا است، تولید مونو آمونیم فسفات از سال ۱۳۹۵ به بعد متوقف شده است. این کاهش تولید در سایر کودهای کشاورزی نیز به چشم می‌خورد اگرچه مصرف اسید فسفریک به‌واسطه خوراک دام و طیور افزایش یافته، اما کمبود سنگ فسفات در کشور موجب کسری اسید فسفریک در بازار داخلی به‌عنوان ماده اولیه تولید کودهای کشاورزی شده است. با توجه به نمودار ۱ میزان مصرف اسید در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۶۶ هزار تن برآورد شده است.
کمبود اسید فسفریک تبعات جبران‌ناپذیری برای صنعت کشاورزی کشور رقم زده که مهم‌ترین آن، آسیب دیدن خاک به دلیل استفاده بیش از حد از کودهای نیتروژنه در کشور است. در شرایطی که جهان در سال ۲۰۰۸، حدود ۳۰ درصد کود فسفاته و در سال ۲۰۲۰، حدودا ۱۳ درصد کود مصرفی خود را به کودهای فسفاته اختصاص داده است، ایران از این الگو تبعیت نکرده و با استناد به آمارهای ارایه شده توسط جهاد کشاورزی، در سال ۲۰۰۸ بالغ‌بر ۲۹ درصد و در سال ۲۰۲۰ تنها ۲ درصد از کود فسفاته استفاده کرده و به‌جای آن ۹۶ درصد کود نیتروژنه به کار برده است؛ که این امر از ضعف صنعت کودهای فسفاته در کشور حکایت دارد. با توجه به این که ایران یکی از کشورهای مطرح دارنده گاز طبیعی در جهان است، همواره مقادیر قابل توجهی از کودهای نیتراته در کشور تولید شده است و دسترسی راحت به این کود، مسبب افزایش مصرف کودهای نیتراته و تفاوت الگوی مصرف کود در کشور مقایسه با جهان شده است. گفتنی است زیاده‌روی در مصرف کودهای نیتراته موجب برهم خوردن ترکیب عناصر مغذی خاک می‌شود.
شایان ذکر است که در سال‌های اخیر سیاست‌هایی در راستای متعادل نمودن عناصر مغذی زمین‌های کشاورزی و باغات در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته است؛ به نحوی که در انتظار می‌رود سال‌های آتی مصرف کودهای نیتراته به ۶۲ درصد، کودهای فسفاته به ۱۲ درصد و کودهای پتاسه به حدود ۱۲ درصد رسیده و در نهایت در سال‌های پس از آن، به استانداردهای جهانی که شامل ۲۶ درصد کود نیتراته، ۳۱ درصد کود فسفاته و ۱۱ درصد کود پتاسه برسد. موارد ذکر شده بر این موضوع دلالت دارد که نسبت مصرف انواع کود بایستی اصلاح شود و این امر در صورتی محقق می‌شود که تولید کودهای فسفاته و پتاسه در کشور افزایش یابد که این مهم جز در سایه اندیشیدن تدابیری جهت افزایش تولید اسید فسفریک در کشور محقق نخواهد شد. این مهم با توجه به وجود اسیدسولفوریک در بازار داخلی کشور با توجه به تولید اجباری اسیدسولفوریک شرکت ملی صنایع مس ایران و تقاضای بازار دست‌نیافتنی نبوده و به‌آسانی می‌توان یکی از خطرات زیست‌محیطی ناشی از انتشار گازهای گوگردی در واحدهای ذوب و پالایش کاتد را به فرصتی برای تولید و در نهایت استفاده از اسید فسفریک در صنعت کشاورزی بدل ساخت.