مصرف اسیدسولفوریک در دنیا به‌عنوان یک از شاخص‌های شناسایی درجه پیشرفتگی یک کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد. معادلات بازار اسیدسولفوریک در ایران با جهان متفاوت است و اگرچه سهم تولیدکنندگان انتخابی در دنیا ۳۱ درصد است، اما بخش اعظمی از تولید اسیدسولفوریک کشور به‌صورت اجباری انجام می‌شود.
بازار اسیدسولفوریک کشور هم‌اکنون بازاری تعادلی است اما با افزایش تولید اجباری اسیدسولفوریک، وضعیت بازار در حالت مازاد قرار خواهد گرفت که این مورد چالش بزرگی برای این صنعت به‌شمار می‌رود، بنابراین پیش از هر گونه افزایش ظرفیت یا تولید، لازم است صنایع مصرف‌کننده آن نظیر واحدهای تولید اسید فسفریک و کودهای شیمیایی در کشور گسترش یابد. در حال حاضر پس‌از صنعت روی که سهم آن از مصرف اسیدسولفوریک رو به کاهش است، صنعت اسید فسفریک و تولید کودهای شیمیایی بالاترین تقاضای اسیدسولفوریک را در کشور به خود اختصاص داده است.
اسیدسولفوریک نوعی اسید معدنی با فرمول شیمیایی آن H2SO4 است. این ماده، یک مایع بی‌رنگ، بی‌بو، و با گرانروی بالا است که در آب انحلال‌پذیر بوده و واکنش ترکیب شدن آن با آب بسیار گرمازا است. اسیدسولفوریک یکی از مواد اصلی در صنایع شیمیایی محسوب می‌شود و مصرف آن در صنعت به‌قدری با اهمیت است که سرانه مصرف اسیدسولفوریک به ازای هر فرد، یکی از شاخص‌های تعیین پیشرفت فنی کشورها شناخته می‌شود.
دو روش شیمیایی برای تولید سولفوریک اسید به‌صورت صنعتی عمومیت دارد. یکی روش تماسی متداول (conventional contact process (DCDA و دیگری روش مرطوب (wet sulfuric acid process (WSA است. همچنین امکان تولید این اسید با ترکیب اسیدسولفوریک دودکننده و آب نیز وجود دارد.
صنایع مصرف‌کننده اسیدسولفوریک در جهان گسترده است اما به‌صورت کلی می‌توان به کاربرد گسترده آن در فرآوری سنگ‌ها و مواد معدنی، پالایشگاه نفت، تصفیه فاضلاب، سنتز مواد شیمیایی و … اشاره کرد. با توجه به رشد روزافزون جمعیت در جهان و نیاز به مواد غذایی، تولید کودهای شیمیایی به‌عنوان یکی از صنایع مصرف‌کننده پراهمیت اسیدسولفوریک شناخته می‌شود.
اسیدسولفوریک در کشور نیز همانند سایر نقاط دنیا دارای کاربردهای بسیاری است، اما مهم‌ترین صنایع مصرف‌کننده آن در کشور به صنایع تولید روی، مس، آمونیوم فسفات، سولفات پتاسیم و سوپر فسفات ساده محدود می‌شود. شایان‌ذکر است که تولید این محصول در کشور به دو صورت تولید انتخابی و تولید اجباری انجام می‌شود. در تولید اسیدسولفوریک به‌عنوان محصول اصلی یک واحد تولیدی، از روش‌هایی نظیر گوگردسوزی، تشویه سنگ پیریت و بازیافت اسیدسولفوریک استفاده می‌شود. در تولید اسیدسولفوریک به‌عنوان محصول جانبی و در واحدهای تولید اجباری، واحدهای ذوب فلزات پایه، پالایشگاه‌های نفت و نیروگاه‌های زغال‌سنگ‌سوز، به‌منظور کنترل آلایندگی، ملزم به کاهش انتشار گاز گوگرد ایجاد شده و طی فرآیندهای صنعتی اسیدسولفوریک به‌عنوان یک محصول جانبی تولید خواهد شد.
تولید اختیاری این محصول در اختیار شرکت‌های خصوصی است؛ ولی همان‌گونه که گفته شد سهم قابل توجهی از تولید کشور به تولید اجباری این محصول اختصاص دارد که سهم قابل توجهی از این میزان تولید، در واحدهای ذوب فلزات پایه، طی فرآیند ذوب کنسانتره سولفیدی فلزاتی نظیر مس، روی و سرب مانند شرکت ملی صنایع مس ایران در حال انجام است. در کارخانه‌های تولید اسیدسولفوریک ماده اولیه مورد مصرف گوگرد است، که به‌صورت جامد از کارخانجات پتروشیمی یا واحدهای تصفیه گاز مانند پالایشگاه‌ها قابل تامین است تا به تولید این ماده با کیفیت بالا و قیمتی مناسب بیانجامد. شایان‌ذکر است در جهان تنها ۳۱ درصد تولید اسیدسولفوریک توسط تولید توسط واحدهای اجباری انجام می‌شود.
روند عرضه و تقاضای اسیدسولفوریک کشور در بازه زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ در نمودار ۱ نشان داده شده است. همان‌طور که نمودار نیز نشان می‌دهد، عرضه اسیدسولفوریک شرکت ملی صنایع مس ایران به دلیل احداث واحد تولید اسیدسولفوریک این واحد و در راستای جلوگیری از انتشار گوگرد واحدهای ذوب این مجتمع انجام شده و در دوره زمانی مورد بررسی با رشد قابل توجهی مواجه بوده و از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰ تولید اسید فسفریک صنایع ملی مس ایران سالانه به‌طور متوسط حدود ۱۳.۵ درصد افزایش‌یافته است؛ در مقابل قیمت رقابتی شرکت ملی مس ایران موجب شده تا علی‌رغم وجود ظرفیت بالغ بر دو میلیون و ۲۰۰ هزار تن برای تولید این محصول، میزان تولید سایر تولیدکنندگان به‌ویژه تولیدکنندگان اختیاری اسید کاهش قابل توجهی را در سال‌های اخیر تجربه کنند. در این راستا، بخش خصوصی تنها حدود ۱۴۶ هزار تن تولید داشته باشد. تقاضای بازار این محصول نیز تقریبا روندی مشابه با تولید را پیموده است.
در صنایع مصرف‌کننده اسیدسولفوریک چه می‌گذرد؟
با توجه به اهمیت کاربردهای اسیدسولفوریک در صنایع معدنی، مصرف این ماده در هر یک از کاربردهای آن در نمودار ۲ در بازه زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ مورد بررسی قرار گرفته و سهم هر یک از صنایع مصرف‌کننده مشخص شده است. در سال‌های اخیر افزایش تولید اسیدسولفوریک و قیمت نسبتا مناسب آن در کشور، منجر به احداث واحدهای جدید مصرف‌کننده این محصول و افزایش تقاضای اسیدسولفوریک در کشور شده است. در بازه زمانی مورد بررسی تقاضای اسیدسولفوریک کشور از ۳۵۰ هزار تن به ۳۸۰ هزار تن در سال رسیده است. مصرف اسیدسولفوریک در صنعت تولید روی و مس هیدرومتالورژی نیز افزایش یافته است چراکه تولیدات داخلی این صنایع در طی بازه زمانی مورد بررسی رشد متوسطی را تجربه کرده‌اند. با توجه به نمودار زیر بیش‌ترین سهم مصرف اسیدسولفوریک در تولید روی و سپس در تولید اسید فسفریک است. بالغ بر ۴۸ درصد اسیدسولفوریک تولیدی در صنعت تولید روی استفاده می‌شود.
چالش‌ها و موانع پیش‌روی صنعت اسیدسولفوریک
همان‌طور که عنوان شد، اسیدسولفوریک شرکت ملی صنایع مس ایران با هدف صیانت از محیط‌‌زیست و توسعه پایدار صنعت مس کشور تولید می‌شود، اما به‌دلیل خورندگی بالای این محصول باید پیش‌از تولید مازاد تقاضای بازار بر روی صنایع مصرف‌کننده آن مانند اسید فسفریک و کودهای شیمیایی تمرکز می‌نمود؛ چراکه در صورت تولید مازاد مصرف، امکاناتی محدودی برای نگهداری از این محصول وجود دارد و بستر صادرات اسیدسولفوریک نیز بنا به ملاحظات کشور فراهم نیست. لازم به‌ذکر است که صادرات کم این محصول تنها درباره ایران صادق نیست و با توجه به ماهیت خطرناک آن، در سراسر جهان تنها ۷ درصد اسیدسولفوریک تولید شده تجارت می‌شود.
به‌طور کلی از چالش‌های پیش روی فروش اسید در داخل یا خارج از کشور، می‌توان به نیاز به زیرساخت لجستیک اعم‌از ریلی، جاده‌ای و بندری اشاره کرد. از طرفی روابط تجاری مناسب جهت فروش اسید در بازارهای خارجی از ملزومات مورد نیاز برای فروش این محصول است که تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا از دیگر چالش‌های پیش‌رو در فروش این محصول است. البته ذکر این نکته حایز اهمیت است که شرکت ملی صنایع مس ایران امکاناتی را برای انتقال این محصول فراهم کرده است اما همچنان چالش‌های صادراتی آن به دلیل شرایط تحریمی حاکم بر کشور همچنان پابرجا است.
با توجه به طرحی که شرکت ملی مس ایران در خصوص توسعه صنعت اسید فسفریک و کودهای شیمیایی دارد، به نظر می‌رسد آینده روشنی را می‌توان برای افزایش تقاضا اسیدسولفوریک در کشور متصور بود و در همین راستا نیز می‌توان بدون توجه به دغدغه آلودگی زیست‌محیطی و در پرتوی توسعه صنایع مصرف‌کننده اسیدسولفوریک به دنبال افزایش تولید این محصول حرکت کرد.