گاز طبیعی یکی از انواع سوخت‌های فسیلی است که به طور گسترده در نیروگاه‌های تولید برق و صنایع مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. آلایندگی کمتر گاز طبیعی در مقایسه با دیگر سوخت‌های فسیلی مانند نفت و زغال‌سنگ و سهولت در انتقال و مصرف، آن را به منبع انرژی پراهمیتی برای کشورهای جهان تبدیل کرده‌است.
کشورهای روسیه، ایران و قطر از تولیدکنندگان و صادرکنندگان مهم گاز طبیعی در جهان به شمار می‌روند. بیش از ۵۰ درصد ذخایر گاز طبیعی جهان در این کشورها قرار دارد. روسیه، ایران و قطر در سال ۲۰۲۲ مجموعا ۳۶۷ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تولید کردند که ۱۱۳ میلیارد متر مکعب آن به کشورهای دیگر جهان صادر شد.
گاز طبیعی مخلوطی بی‌بو و بی‌رنگ از هیدروکرین‌ها است که بخش عمده آن (بیش از ۸۵ درصد) را متان تشکیل داده‌است. با توجه به ویژگی‌های هر میدان گازی، مقادیر متفاوتی از هیدروکربن‌های سنگین‌تر مانند اتان، پروپان و بوتان نیز در گاز طبیعی وجود دارند. علاوه بر این موارد، برخی عناصر غیرآلی مانند نیتروژن، هیدروژن سولفید و کربن دی‌اکسید نیز به مقدار کم در گاز طبیعی یافت می‌شوند که لازم است قبل از انتقال گاز به شبکه سراسری تصفیه و پالایش شوند. این سوخت، کاربرد گسترده‌ای برای تولید انرژی برق در جهان دارد؛ بنابر گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، حدود یک‌چهارم برق جهان از طریق نیروگاه‌های گازسوز تولید می‌شود. گاز طبیعی علاه بر نیروگاه‌های برق در صنایع مختلفی مانند صنایع فولاد، سیمان، سرامیک، آجر ، شیشه، کاغذ و بسیاری از صنایع دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سوخت فسیلی به راحتی قابل ذخیره‌سازی و انتقال است. گاز طبیعی را می‌توان از طریق لوله‌های انتقال در شبکه‌های سراسری توزیع کرد و یا از طریق میعان و کاهش حجم با کشتی به نقاط دوردست منتقل کرد. گاز طبیعی نسبت به سوخت‌های فسیلی دیگر مانند نفت یا زغال‌سنگ، انتشارات کربنی کمتری دارد و از این رو سوخت پاک‌تری به شمار می‌رود.
پارس جنوبی بزرگ‌ترین میدان گازی جهان است
کشورهای روسیه، ایران، قطر، آمریکا و ترکمنستان به‌ترتیب بیشترین ذخایر گازی جهان را دارند. همان‌طور که نمودار شماره یک نشان داده شده است، حدود یک‌چهارم از کل ذخایر گازی جهان در روسیه قرار دارد. بیش از نیمی از ذخایر گازی روسیه در منطقه سیبری است. این منطقه میدان‌های گازی عظیمی مانند میدان‌گازی یامبورگ و میدان گازی اورنگوی را در خود جای داده‌است. حجم ذخایر گازی قطعی این کشور در سال ۲۰۲۲ حدود ۴۷ تریلیون و ۸۰۰ میلیارد متر مکعب گزارش شد. شرکت GAZPROM روسیه، بزرگ‌ترین شرکت گازی جهان است. پس از روسیه، ایران و قطر به‌ترتیب جایگاه‌های دوم و سوم جهان را از نظر حجم ذخایر گاز به خود اختصاص داده‌اند. حجم ذخایر گازی ایران در سال ۲۰۲۲ حدود ۳۴ تریلیون متر مکعب و حجم ذخایر گازی قطر ۲۳ تریلیون و ۸۰۰ میلیارد متر مکعب اعلام شد. میدان گازی پارس جنوبی که بزرگ‌ترین میدان گازی جهان است، بین دو کشور ایران و قطر مشترک است. ۳۵ درصد از این میدان گازی در آب‌های سرزمینی ایران و ۶۵ درصد آن در آب‌های قطر قرار دارد. حدود یک‌سوم ذخایر گازی ایران در میدان گازی پارس جنوبی تجمع یافته‌است. این میدان در کشور قطر به گنبد شمالی معروف است.
تولید گاز طبیعی ایران و قطر در سال ۲۰۲۲ به بالاترین میزان رسید
در طول سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ میانگین تولید گاز طبیعی روسیه ۶۴۵ میلیارد متر مکعب در سال بود. تولید گاز طبیعی روسیه در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۲ کاهش یافت. همان‌طور که در نمودار شماره دو نشان داده شدهاست، در سال ۲۰۲۰ به دلیل شیوع کووید-۱۹ تولید گاز این کشور حدود ۵.۹ درصد نسبت به سال قبل افت داشت. با توجه به بررسی‌های آتورپات، در سال ۲۰۲۲ نیز به‌دلیل جنگ روسیه و اوکراین و تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه، تولید گاز این کشور با کاهش ۱۲.۳ درصدی نسبت به سال قبل از آن مواجه شد. روند تولید گاز طبیعی ایران طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ نسبتا صعودی بود و در سال ۲۰۲۲ به بالاترین میزان رسید. حجم تولید گاز طبیعی ایران در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۶۲ میلیارد متر مکعب اعلام شد که در مقایسه با سال قبل از آن ۹/۱ درصد رشد داشته‌است. این رقم بالاترین میزان تولید گاز طبیعی توسط ایران طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ بوده‌است. مطابق با نمودار شماره دو، تولید گاز طبیعی قطر طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ نوسانی و میانگین آن رقمی معادل ۱۸۵ میلیارد متر مکعب در سال بود. بیشترین میزان تولید گاز طبیعی این کشور در سال ۲۰۲۲ با رقم ۲۰۹ میلیارد متر مکعب ثبت شد.
مصرف ظاهری گاز طبیعی روسیه، ایران و قطر در سال ۲۰۲۲ به‌ترتیب ۴۵۵ میلیارد متر مکعب، ۲۴۴ میلیارد متر مکعب و ۷۵ میلیارد متر مکعب برآورد شد. با توجه به بررسی‌های آتورپات، با وجود اینکه مصرف ظاهری روسیه بیشتر از ایران و قطر است، اما از نظر سرانه مصرف ظاهری، قطر جایگاه اول را دارد. قطر با جمعیت ۳ میلیون نفر، سرانه مصرفی معادل ۲۵ هزار متر مکعب دارد، در حالی که این رقم برای روسیه و ایران به‌ترتیب ۳ هزار و ۲۰۰ متر مکعب و ۲ هزار و ۷۰۰ متر مکعب است.
کاهش صادرات گاز طبیعی روسیه در سال ۲۰۲۲
روسیه، قطر و ایران از صادرکنندگان بزرگ گاز طبیعی در جهان محسوب می‌شوند. میانگین صادرات گاز طبیعی روسیه طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ حدود ۲۲۰ میلیارد متر مکعب بوده‌است که در مقایسه با میانگین صادرات سالانه ایران و قطر بیشتر است. در سال ۲۰۲۲ روسیه حدود ۱۸۴ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به کشورهای دیگر صادر کرد که نسبت به سال ۲۰۲۱ کاهش ۲۴.۰ درصدی را نشان می‌دهد. جنگ روسیه و اوکراین، موجب شد که تحریم‌های بین‌المللی شدیدی علیه روسیه اعمال شود که همین امر موجب کاهش صادرات این کشور در سال ۲۰۲۲ شد. میزان صادرات گاز طبیعی ایران و قطر در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ بالاتر از بقیه سال‌ها بود. حجم صادرات این دو کشور در سال ۲۰۲۲ به‌ترتیب ۱۳۵ میلیارد متر مکعب و ۱۸ میلیارد و ۸۰۰ میلیون متر مکعب اعلام شد. با توجه به بررسی‌های آتورپات، می‌توان جنگ روسیه و اوکراین را یکی از علل افزایش حجم صادرات این دو کشور دانست. با کاهش صادرات روسیه، برخی از کشورهای متقاضی گاز طبیعی، این سوخت فسیلی را از طریق ایران و قطر تامین کردند. با وجود اینکه میزان تولید گاز طبیعی قطر در مقایسه با ایران کمتر است، اما میزان صادرات آن تا حد قابل توجهی بیشتر از ایران است. جمعیت کشور قطر حدود ۳ میلیون نفر و جمعیت ایران نزدیک به ۸۹ میلیون نفر است. بنابراین تقاضا و مصرف گاز طبیعی در قطر به مراتب کمتر از ایران است. از این رو این کشور بخش عمده تولید خود را صادر می‌کند.