به‌طور متوسط ۶۱.۵ درصد از کل نفت تولید شده در پالایشگاههای ایران برای تولید بنزین و دیگر مشتقات استفاده شده‌است. براساس آمار منتشر شده سازمان اوپک برای کشور ایران، روند بنزین تولید شده در ۱۰ سال اخیر صعودی بوده و علاوه بر آن تقاضای بنزین نیز بیشتر شده‌است.
گفتنی است که بر اساس آمارنامه منتشر شده از سازمان بیمه مرکزی ایران، بیمه شخص ثالث صادر شده در طول دوره مورد بررسی با نرخ ۴.۴ درصد صعودی اعلام شده‌است. با وجود روند صعودی تولید و تقاضای مصرف بنزین ایران در ۱۰ سال اخیر، مصرف بنزین به ازای هر وسیله نقلیه روندی کاهشی داشته‌است. لذا این موضوع می‌تواند بیان‌گر بهبود وضعیت ناوگان حمل و نقل کشور باشد.
امروزه از نفت خام در برج تقطیر پالایشگاه‌ها به‌منظور ساخت مشتقاتی نظیر بنزین، اتانول و دیگر فرآورده‌ها استفاده می‌شود. بنزین یکی از پر کاربردترین فرآورده‌های نفتی است که دارای ویژگی‌هایی همچون انرژی بالا، فرّاریت و اشتعال‌پذیری است. مهم‌ترین کاربرد این محصول به عنوان سوخت مصرفی در وسایل نقلیه در بستر خشکی، دریا و هوا است. علاوه بر این، بنزین در صنایع دیگر نیز همانند پزشکی، الکترونیک و فرآورده‌های شیمیایی نیز به‌کار می‌رود.
مصرف و کسری رو به افزایش بنزین در ایران
ایران یکی از کشورهای نفت‌خیز است که در ۱۰ سال گذشته به‌طور میانگین ۲ میلیون و ۹۵۰ هزار بشکه در روز نفت خام استخراج می‌کند. مصرف نفت خام پالایشگاههای پتروشیمی از تولیدات نفت خام کشور به‌طور متوسط ۶۱.۵ درصد در طول دوره مورد بررسی بوده‌است. در سال ۲۰۲۳، حجم فرآورده‌های پالایشگاه نفتی ایران با افزایش ۲.۲ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۲، به یک میلیون و ۷۸۰ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۲۳ رسید. سهم بنزین از کل فرآورده‌های پالایشگاههای ایران در سال نام‌برده بالغ بر ۲۴.۷ درصد اعلام شد که نسبت به سال ۲۰۲۲ حدود ۰.۳ درصد افزایش یافت.
بر اساس اعلامیه سازمان اوپک و برآوردهای آتورپات، تولید بنزین ایران در سال ۱۴۰۲ بالغ بر ۲۵ میلیارد و ۲۰۰ میلیون لیتر بود که نسبت به سال ۱۴۰۱، بالغ بر ۱.۷ درصد رشد کرد. به‌طور کلی در ۱۰ سال اخیر، سهم بنزین از فرآورده‌های پالایشگاه پتروشیمی ایران با نرخ رشد مرکب ۱.۱ درصد رو به افزایش بوده‌است. لذا بدیهی است که حجم تولید بنزین کشور نیز در ۱۰ سال اخیر با نرخ مرکب سالانه ۱.۵ درصد، افزایشی اعلام شده‌است. تولید بنزین در سال ۱۴۰۲ نسبت به ابتدای دوره مورد بررسی بالغ بر ۱۴.۶ درصد رشد کرد و در همین سال، به بیشینه خود در طول دوره رسید.
براساس نمودار یک، در ۱۰ سال اخیر، روند مصرف بنزین در ایران با نرخ رشد مرکب ۳.۰ درصد افزایشی بوده‌است. در سال ۱۴۰۲ بالغ بر ۳۴ میلیارد و ۵۰۰ میلیون لیتر بنزین در ایران مصرف شد و نسبت به مصرف بنزین در سال ۱۴۰۱ حدود ۲.۴ درصد بیشتر بود. گفتنی است که در طول دوره مورد بررسی، بیش‌ترین مقدار مصرف بنزین کشور در سال ۱۳۹۷ برآورد شد. در سال مذکور، تولید بنزین نسبت به سال ۱۳۹۶ حدود ۱.۰ درصد رشد کرد در حالی که مصرف بنزین بالغ بر ۲.۴ درصد افزایش یافت. حجم بنزین مصرف شده در سال ۱۳۹۷ حدود ۲۴ میلیون و ۲۰۰ هزار لیتر حتی بیشتر از مصرف در سال ۱۴۰۲ بود. در طول دوره مورد بررسی، بیش‌ترین رشد مصرف بنزین در سال ۱۳۹۵ با رقم ۳.۲ درصد نسبت به سال قبل از آن، ثبت شد. حجم مصرف بنزین در این سال به ۲۷ میلیارد و ۸۰۰ میلیون لیتر رسید.
در سال ۱۴۰۲، تراز بازار بنزین کسری ۹ میلیارد و ۲۴۰ میلیون لیتری را نشان داد که این شکاف بین عرضه و تقاضا نسبت به سال ۱۴۰۱، بالغ بر ۴۰۱ میلیون لیتر بیشتر شد. به‌طور کلی بررسی روند تراز بنزین مصرف شده و تولید شده در ۱۰ سال اخیر ایران شدت‌گیری کسری در بازار ایران را نشان می‌دهد؛ هر چند که اوج آن در سال ۱۳۹۷ محقق شد و پس از آن شکاف بین عرضه و تقاضای بنزین تعدیل شد. در طول سالیان متمادی، به‌منظور تأمین کسری در بازار بنزین، واردات بنزین انجام شده‌است.
تحلیل روند مصرف بنزین وسایل نقلیه موتوری
بنزین تولید شده و وارد شده درکشور به‌منظور تامین سوخت وسایل نقلیه موتوری و دیگر صنایع متقاضی، توزیع می‌شود. براساس آمارنامه بیمه مرکزی ایران در سال ۱۴۰۲، بالغ بر ۲۸ میلیون و ۴۰۰ هزار بیمه شخص ثالث برای وسایل نقلیه موتوری صادر شد که نسبت به سال ۱۴۰۱، حدود ۷.۸ درصد افزایش یافت. براساس آمار منتشر شده از این سازمان، روند تعداد بیمه صادر شده شخص ثالث در ۱۰ سال اخیر با نرخ رشد مرکب ۴.۴ درصد، صعودی بوده‌است. بر این اساس، می‌توان برداشت کرد که در طول دوره مورد بررسی، تعداد وسیله تقلیه موتوری در حال استفاده نیز در کشور افزایش یافته‌است.
نمودار ۲، بیان‌گر مصرف سالانه بنزین به ازای هر دستگاه وسیله نقلیه است. با وجود روند افزایشی مصرف بنزین در نمودار یک و همچنین آمارنامه بیمه مرکزی ایران، روند مصرف بنزین به ازای هر وسیله نقلیه کاهشی بوده‌است. بیش‌ترین مقدار مصرف بنزین به ازای هر وسیله نقلیه موتوری با یک هزار و ۵۹۰ لیتر، در سال ۱۳۹۶ ثبت شد. میانگین مصرف سالانه بنزین ۱۰ سال اخیر ایران یک هزار و ۴۰۰ لیتر به ازای هر وسیله نقلیه و به‌دلیل روند نزولی آن، نرخ رشد مرکب آن منفی ۱.۳ درصد برآورد شده‌است.
بر اساس نمودار ۲، در سال آخر مورد بررسی، میزان مصرف بنزین به ازای هر وسیله نقلیه به یک هزار و ۲۰۰ لیتر رسید که پایین‌تر از میانگین بود. علاوه بر آن، حجم مذکور در سال ۱۴۰۲ به کم‌ترین مقدار خود در طول دوره مورد بررسی رسید. مصرف بنزین هر وسیله نقلیه موتوری در سال ۱۴۰۱ حدود یک هزار و ۲۸۰ لیتر برآورد شد. برمبنای نمودارهای ۱ و ۲، مصرف بنزین به ازای هر وسیله نقلیه کاهش یافته و الگوی مصرف میان مصرف‌کنندگان بنزین بر اساس این داده‌ها بهبود پیدا کرده است. از دلایل روند نزولی مصرف بنزین می‌توان به بهبود موتورهای احتراق داخلی و همچنین نو شدن یا به عبارتی کاهش متوسط طول عمر ناوگان وسایل حمل و نقل موتوری کشور اشاره کرد.
الگوی بهتر، مصرف سوخت کم‌تر
برخی از الگوهای بهینه مصرف سوخت، با برنامه‌ریزی رانندگان وسایل حمل و نقل موتوری باید اجرا شوند. رانندگان می‌توانند با تنظیم باد لاستیک چرخ‌ها، تعویق به‌موقع روغن موتور و تمامی مواردی از این دست، بازدهی مصرف سوخت خود را افزایش دهد. استفاده از برنامه‌های مسیریابی برای عدم برخورد به ترافیک‌های سنگین نیز می‌تواند به‌طور موثری منجر به کاهش مصرف سوخت هر وسیله نقلیه شود. در نهایت بهتر است که رانندگان هر چند یک‌بار با مراجعه به مراکز معاینه فنی وسیله نقلیه از سلامت وسیله نقلیه خود مطلع شوند.
برخی دیگر از این الگوها می‌توانند بر مبنای برنامه‌ریزی دولت و به‌کارگیری سیاست در این حیطه عملی شوند. از این الگوهای ذکر شده می‌توان به حمایت‌های دولتی برای کاهش عمر ناوگان حمل و نقل موتوری کشور اشاره کرد. با ارایه برخی تسهیلات و مزایا، خودروهای جدیدتر جایگزین خودروهایی با عمر بالا شوند تا مصرف بنزین کاهش یابد. احداث راه‌های جدید با مسافت کم‌تر، بهبود وضعیت آسفالت‌های شهری و بین جاده‌ایی نیز از دیگر راه‌کارهای افزایش بازدهی مصرف بنزین است. گفتنی است که از مهم‌ترین عوامل موثر بر افزایش بازدهی و کاهش حجم مصرف بنزین می‌توان به بهبود کیفیت بنزین تولید شده در پالایشگاههای کشور نیز اشاره کرد که سهم بالایی در مصرف کل کشور دارند.
در نهایت امروزه در برخی کشورهای توسعه‌یافته، وسایل حمل و نقل برقی در حال جایگزین شدن با وسایل حمل و نقل با موتورهای احتراق داخلی هستند که می‌تواند علاوه بر کاهش مصرف بنزین، منجر به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ایی نیز شود و شهری با هوای تمیزتر را فرآهم آورد.