اسید فسفریک به دلیل خواص شیمیایی در صنایع مختلفی کاربرد دارد و یک عامل مهم در تولید کودها، خوراک دام و طیور است. هند یزرگ‌ترین واردکننده اسید فسفریک در جهان در سال ۲۰۲۳ بیش از ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تن وارد کرده است. مبدا اصلی واردات آن مراکش است.
چین و آمریکا به‌عنوان کشورهای بزرگ تولیدکننده و مصرف‌کننده اسید فسفریک، پس از مراکش دیگر صادرکنندگان بزرگ این محصول در جهان هستند که البته باید تونس را نیز به آن‌ها اضافه کرد. قیمت اسید فسفریک در سه ماهه آخر سال ۲۰۲۳ در هر دو کشور به‌دلیل کاهش تقاضای پایین‌دستی، کاهش‌یافته است.
اسید فسفریک با نام اسید اورتوفسفریک یک اسید معدنی حاوی فسفر، بی‌رنگ و بدون بو است. اسید فسفریک به‌صورت مایع شفاف بی‌رنگ و یا جامد کریستالی شفاف وجود دارد. چگالی اسید فسفریک جامد خالص ۱.۸۳۴ گرم بر سانتی‌متر مکعب و نقطه ذوب آن ۴۲.۳ درجه سانتی‌گراد است. شکل مایع آن به‌صورت محلول آبی ۸۵ درصد است؛ ولی گرید تجاری آن کمتر و عموما به شکل محصول حاوی ۵۴ درصد فسفات است.
اسید فسفریک با جایگزینی یک، دو یا سه اتم هیدروژن سه گرید نمک تشکیل می‌دهد. مهم‌ترین نمک‌های فسفات عبارتند از: سدیم دی هیدروژن فسفات (NaH۲PO۴) برای کنترل غلظت یون هیدروژن (اسیدیته) محلول‌ها استفاده می‌شود؛ دی سدیم هیدروژن فسفات (Na۲HPO۴) در تصفیه آب به‌عنوان رسوب‌دهنده کاتیون‌های فلزی با بار بالا مصرف می‌شود. تری سدیم فسفات (Na۳PO۴) در صابون و مواد شوینده استفاده می‌شود؛ کلسیم دی هیدروژن فسفات (Ca[H۲PO۴]۲) یک ترکیب مهم در کودهاست و کلسیم مونوهیدروژن فسفات (CaHPO۴) در مکمل‌های غذایی به‌عنوان عامل تهویه نمک‌ها و قندها کاربرد دارد.
بازار اسید فسفریک عمدتا با افزایش تقاضا از صنایع کود، صنایع غذایی و آشامیدنی و استفاده رو‌به رشد از اسید فسفریک در سلول‌های سوختی هدایت می‌شود. نگرانی‌های زیست‌محیطی و افزایش فشار نظارتی مانعی برای رشد بازار اسید فسفریک است. تجاری‌سازی اسید فسفریک به‌عنوان کاتالیزور و بازیابی عناصر خاکی کمیاب از اسید فسفریک فرصتی را برای بازار اسید فسفریک ایجاد می‌کند.
شرکت‌های ICL Group Ltd. در اسرائیل، OCP Group S.A. در مراکش، The Mosaic در آمریکا، Nutrien Ltd. در کانادا، Eurochem Group AG در سوئیس، Phosagro Group در روسیه و IFFCO در هند مهم‌ترین تولیدکنندگان اسید فسفریک در جهان هستند. در اکتبر سال ۲۰۲۰ شرکت ICL قراردادی برای خرید Fertilaqua، یک شرکت برزیلی در صنعت تغذیه گیاهان امضا کرد. این خرید نشان‌دهنده گسترش حضور و عرضه محصولات این شرکت در صنعت کشاورزی در برزیل است.
روند تجارت جهانی اسید فسفریک
نمودار ۱ تجارت جهانی اسید فسفریک را به‌تفکیک کشورهای واردکننده اصلی در بازه زمانی ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ نشان می‌دهد.
تجارت جهانی اسید فسفریک روند نامتوزانی در بازه زمانی مورد بررسی داشته و میانگین تجارت آن در ۱۰ سال گذشته بیش از ۶ میلیون و ۵۰۰ هزار تن بوده است. در سال ۲۰۲۰ به‌دلیل شیوع کووید- ۱۹ و در پی آن کاهش فعالیت‌های اقتصادی، تجارت اسید فسفریک کاهش‌یافته است.
تجارت جهانی اسید فسفریک در سال ۲۰۱۷ و ۲۰۲۲ بیش‌ترین مقدار خود را داشته است (حدود ۷ میلیون تن) که در سال ۲۰۲۳ به حدود ۵ میلیون و ۸۰۰ هزار تن رسید. هند با میانگین واردات ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تن در جهان سهم ۳۷ درصدی از تجارت جهانی اسید فسفریک را به‌خود اختصاص داده است.
پاکستان با میانگین واردات بیش از ۵۰۰ هزار تن و سهم ۷ درصدی و بلژیک با میانگین ۴۰۰ هزار تن و سهم ۶ درصدی در جایگاه دوم و سوم تجارت جهانی اسید فسفریک را دارند. مراکش به‌عنوان یکی از یزرگ‌ترین تولیدکنندگان اسید فسفریک با میانگین ۲ میلیون تن و سهم ۳۴ درصدی، مبدا اصلی صادرات اسید فسفریک به کشورهای هند، پاکستان و سایر نقاط جهان است.
تونس، چین و آمریکا با اختلاف اندکی با میانگین ۵۰۰ هزار تن و سهم ۹.۶ درصدی، هر سه در جایگاه‌های بعدی صادرات اسید فسفریک جهان قرار دارند. کره‌جنوبی، تایلند و هند مقاصد اصلی صادرات اسید فسفریک چین هستند و مقاصد اصلی صادرات تونس هم هند، ترکیه و فرانسه هستند. اسید فسفریک آمریکا بیشتر به هند، مکزیک و کانادا صادر می‌شود.
قیمت‌گذاری اسید فسفریک در مناطق مختلف با پویایی منحصربه‌فرد، تحت‌تاثیر شرایط بازار محلی، پیچیدگی‌های زنجیره تامین و عوامل ژئوپلیتیکی هستند. نمودار ۲ قیمت اسید فسفریک در اواخر سال ۲۰۲۳ در کشورهایی که بیش‌ترین تولید یا مصرف را دارند نشان می‌دهد.
قیمت اسید فسفریک در ایالات متحده آمریکا در سه ماهه چهارم ۲۰۲۳ به ۱،۰۵۰ دلار بر تن رسید. در طول سه ماهه چهارم سال ۲۰۲۳، روند کاهشی قابل توجهی در قیمت آن وجود داشت. این کاهش ابتدا به‌دلیل کاهش هزینه سنگ فسفات تولید شده در این کشور و همچنین کاهش تقاضا از سوی صنایع پایین‌دستی بود.
قیمت اسید فسفریک در چین در دسامبر ۲۰۲۳ به ۹۸۱ دلار بر تن رسید. در همین راستا، نگرانی‌های مربوط به قابل اعتماد بودن صادرکنندگان کود در جهان، خریداران کود را تحریک کرده است تا منابع جایگزین انتخاب کنند. علاوه‌بر این، صنعت پایین‌دستی چین به‌ویژه تولیدکنندگان دی‌آمونیوم فسفات (DAP) و مونوآمونیم فسفات (MAP)، فعالیت کمتری در سه ماه آخر سال ۲۰۲۳ داشتند که منجر به کاهش قیمت اسید فسفریک شد.
در مقابل در هند و آلمان، به‌دلیل دسترسی محدود به محصول و پویایی قوی معاملات، قیمت اسید فسفریک به‌ویژه برای محصولات DAP و MAP افزایش یافت. قیمت اسید فسفریک هند در سه ماه آخر سال ۲۰۲۳ به ۹۸۰ دلار بر تن و در آلمان به ۱،۲۷۵ دلار بر تن رسید.