طی پنج سال اخیر، ارزش صادرات ماشین‌آلات خاک‌برداری در محدوده بین ۳۶ تا ۷۰ میلیارد دلار و بیش از دو برابر ماشین‌آلات حفاری بوده است. در سال ۲۰۲۳، ارزش صادرات ماشین‌آلات خاک‌برداری به بیش از ۶۸ میلیارد دلار و ماشین‌آلات حفاری به بالای ۱۳ میلیارد دلار رسید.
در سال ۲۰۲۴، ارزش صادراتی ماشین‌آلات خاک‌برداری با افت ۱۵ درصدی نسبت به سال قبل، به ۵۸ میلیارد دلار و ماشین‌آلات حفاری با افت ۱۰ درصدی به ۱۲.۳ میلیارد دلار رسید. چین و ژاپن سهم اصلی این بازار را دارند. در بخش قطعات نیز صادرات قطعات خاک‌برداری با رشد سالانه ۹.۵ درصد و ارزشی بین ۲۳ تا ۳۶ میلیارد دلار، حدود سه برابر قطعات حفاری با رشد ۷ درصدی و ارزش ۹ تا ۱۳.۵ میلیارد دلار بوده که بیانگر تقاضای گسترده‌تر در این حوزه است. بیل‌های مکانیکی و لودرها در خاک‌برداری و دستگاه‌های تخصصی در حفاری، مهم‌ترین اقلام صادراتی هستند.
تولیدات معدنی به‌عنوان یکی از ارکان حیاتی توسعه اقتصادی، به‌ویژه در کشورهای دارای منابع طبیعی غنی، وابستگی شدیدی به بهره‌گیری از ماشین‌آلات تخصصی نظیر بیل مکانیکی، شاول، دامپتراک، تجهیزات حفاری و بولدوزرها دارد که این تجهیزات به‌منظور کار در شرایط سخت و عملیات مستمر طراحی شده‌اند. بررسی روند تجارت جهانی این ماشین‌آلات و قطعات مرتبط با آن‌ها، نه‌تنها نشانگر حجم سرمایه‌گذاری در زنجیره معدن‌کاری است، بلکه امکان تحلیل روندهای تقاضا، شناسایی ظرفیت‌های تولید و ارزیابی وابستگی به واردات را نیز فراهم می‌سازد. به‌دلیل قیمت بالا، فناوری پیچیده و طول عمر بالای تجهیزات اصلی مورد استفاده در معادن، بازار این ماشین‌آلات محدود و تخصصی است و انتخاب آن‌ها تابع عواملی همچون ظرفیت استخراج، نوع ماده معدنی، ویژگی‌های زمین‌شناسی و مدل بهره‌برداری است؛ در مقابل، حجم بازار قطعات و لوازم یدکی ماشین‌آلات معدنی به‌واسطه مصرفی بودن آن‌ها به دلیل نیاز مستمر به تعمیر و نگهداری و تنوع مدل‌ها و برندها، گسترده‌تر از بازار ماشین‌آلات است؛ هرچند ارزش تجارت ماشین‌آلات معمولا بسیار بالاتر است.
رشد ۹.۵ درصدی ماشین‌آلات خاک‌برداری در مقابل رشد ۷ درصدی حفاری
نمودار ۱، روند پنج‌ساله ارزش صادرات دو گروه اصلی ماشین‌آلات معدنی را بر اساس کاربردهای رایج آن‌ها مقایسه می‌کند. گروه نخست، ماشین‌آلات خاک‌برداری شامل بولدوزر، لودر، بیل مکانیکی، غلتک، گریدر و دامپتراک است. این ماشین‌آلات عمدتا در عملیات جابه‌جایی خاک، تسطیح و بارگیری در پروژه‌های عمرانی و معدنی به‌کار می‌روند و با توجه به ماهیت متحرک و چندمنظوره بودن، در دسته ماشین‌آلات عمرانی- معدنی عمومی قرار دارند. گروه دوم شامل ماشین‌آلات حفاری از قبیل دریل، واگن، دستگاه‌های حفاری TBM، تجهیزات گمانه‌زنی و تونل‌زنی است که معمولا برای عملیات خاص در حوزه حفاری عمیق، استخراج زیرزمینی و احداث سازه‌های زیرسطحی طراحی می‌شوند.
در پنج سال اخیر، ارزش صادراتی ماشین‌آلات خاک‌برداری در بازه‌ای بین ۳۶ تا ۷۰ میلیارد دلار نوسان داشته که بیشترین ارزش صادراتی متعلق به کشورهای چین و ژاپن بوده است. از نظر حجم صادرات نیز، چین و ژاپن با سهم بیش از ۶۰ درصد بازار جهانی و کشورهای اروپایی مانند آلمان، هلند و انگلستان مجموعا با سهم حدود ۳۰ درصد، در جایگاه برتر این حوزه قرار دارند. در سوی دیگر، ماشین‌آلات حفاری با ارزش صادراتی بین ۸ تا ۱۴ میلیارد دلار قرار دارند. ارزش صادراتی بالاتر ماشین‌آلات خاک‌برداری نسبت به ماشین‌آلات حفاری، ناشی از تقاضای گسترده‌تر جهانی، به واسطه تنوع کاربری بیشتر است. در مقابل، ماشین‌آلات حفاری به‌دلیل تخصصی‌بودن، پیچیدگی ساخت و کاربرد محدودتر، حجم صادراتی کمتری دارند. در بخش ماشین‌آلات حفاری، بیش از ۷۳ درصد صادرات جهانی از کشورهای آسیایی (چین، هند، کره‌جنوبی و ژاپن) انجام می‌شود و اروپا و آمریکا تنها سهم حدود ۲۵ درصدی از فروش صادراتی این محصولات را در اختیار دارند؛ همچنین، به دلیل تمرکز تولید این ماشین‌آلات در کشورهای محدود و کاربردهای تخصصی آن‌ها در صنایع معدن، نفت و زیرساخت‌های بزرگ، بازار عرضه آن محدودتر و ارزش‌افزوده صادراتی آن بالاتر است. لازم به ذکر است که علی‌رغم کاربرد گسترده این ماشین‌آلات در صنعت نفت و گاز، به دلیل اشتراک تعرفه‌ای، تفکیک آماری آن‌ها در بخش معدن ممکن نبوده و ارزش صادراتی بدون تمایز در نوع مصرف، در این نمودار ارایه شده است.
در سال ۲۰۲۳، ارزش صادراتی هر دو گروه ماشین‌آلات معدنی به بالاترین سطح خود طی پنج سال اخیر رسید. ارزش تجارت ماشین‌آلات خاک‌برداری تا محدوده‌ای فراتر از ۶۸ میلیارد دلار و ماشین‌آلات حفاری با بیش از ۱۳ میلیارد دلار تجارت شده‌اند. بررسی روند پنج‌ساله نشان می‌دهد که ارزش ماشین‌آلات خاک‌برداری با نرخ رشد سالانه ۹.۵ درصدی افزایش یافته است؛ این رشد عمدتا به‌واسطه توسعه پروژه‌های معدنی جدید، گسترش زیرساخت‌های استخراجی و افزایش سرمایه‌گذاری شرکت‌های بین‌المللی در کشورهای دارای ذخایر غنی معدنی بوده است. در مقابل، ارزش ماشین‌آلات حفاری طی همین دوره با نرخ کمتر ۷.۱ درصدی افزایش یافته که نشان‌دهنده رشد تدریجی تقاضا در این بخش است. در سال ۲۰۲۴، حجم صادرات ماشین‌آلات خاک‌برداری با کاهش ۱۵ درصدی نسبت به سال قبل، از ۶۸.۵ میلیارد دلار به ۵۸ میلیارد دلار رسید. در مقابل، صادرات ماشین‌آلات حفاری و تونل‌زنی با کاهش ۱۰ درصدی از ۱۳.۷ به ۱۲.۳ میلیارد دلار سقوط کرد که عمدتا به دلایل افت سرمایه‌گذاری در حوزه‌های نفت و گاز، نوسانات قیمت انرژی‌های فسیلی و مقررات محدودکننده زیست‌محیطی بوده است.
از نظر اقلام شاخص، بیل‌های مکانیکی با ارزش تجارتی بین ۲۰ تا ۴۰ میلیارد دلار، حدود ۵۵ درصد صادرات ماشین‌آلات خاک‌برداری را به خود اختصاص داده‌اند و پس از آن لودرها با محدوده تجارت ۱۰ تا ۲۰ میلیارد دلاری، در رتبه دوم قرار دارند. در ماشین‌آلات حفاری، دستگاه‌های تخصصی حفاری با ارزش صادراتی سالانه بیش از ۶.۵ میلیارد دلار، بیشترین سهم را در اختیار دارند. این بخش به دلیل وابستگی زیاد به نفت، گاز و معدن، تحت تاثیر گذار انرژی و کاهش سرمایه‌گذاری در میادین نفتی و رشد استفاده از خودروهای برقی قرار گرفته و به همین دلیل با رکود مواجه شده است.
ارزش سه برابری تجارت قطعات خاک‌برداری نسبت به حفاری
نمودار ۲، روند پنج‌ساله ارزش صادرات قطعات ماشین‌آلات معدنی به تفکیک دو گروه ماشین‌آلات حفاری و ماشین‌آلات خاک‌برداری را نمایش می‌دهد. قطعات ماشین‌آلات حفاری شامل سرمته‌های حفاری، لوله‌ها، پایپ‌لاین‌های حفاری، سیستم‌های چرخشی و انتقال نیرو در دکل‌ها، تجهیزات جانبی ماشین‌آلات زیرزمینی و قطعات یدکی دکل‌های نفتی، گازی و معدنی هستند. این قطعات، با توجه به فناوری پیشرفته، آلیاژهای مقاوم در برابر فشار، حرارت و خوردگی و نیز استانداردهای سخت‌گیرانه صنایع نفت، گاز و معدن، با ارزش صادراتی در محدوده ۹ تا ۱۳.۵ میلیارد دلار در سال قرار دارند. بیشترین ارزش صادراتی این محصولات از کشورهای چین و آمریکا بوده و کشورهای آمریکا و عربستان سعودی بزرگ‌ترین واردکنندگان این قطعات محسوب می‌شوند.
قطعات مربوط به ماشین‌آلات خاک‌برداری، شامل اجزایی نظیر شاسی، بازوی مکانیکی، باکت، سیلندرهای هیدرولیک، موتورها، چرخ‌ها، قطعات لیفتراک، دکل‌های جرثقیل، گیربکس، پمپ، کابل، قلاب و اجزای ماشین‌آلاتی نظیر گریدر، غلتک، ماشین‌آلات کشاورزی سنگین و تجهیزات راه‌سازی قرار دارند. ارزش صادرات این قطعات در محدوده ۲۳ تا ۳۶ میلیارد دلار بوده و ارزش تجارت سه برابری در مقایسه با قطعات حفاری دارند. بیشترین ارزش صادراتی قطعات ماشین‌آلات خاک‌برداری متعلق به کشورهای چین و آمریکا بوده و در مقابل، کشورهای آمریکا، کانادا و آلمان بیشترین ارزش واردات این قطعات را به خود اختصاص داده‌اند.
طی پنج سال گذشته، بازار جهانی قطعات یدکی ماشین‌آلات خاک‌برداری رشد نسبتا پایداری را تجربه کرده است؛ به‌طوری که صادرات این قطعات با نرخ متوسط سالانه حدود ۷ درصد افزایش یافته است. در مقابل، قطعات ماشین‌آلات حفاری رشد ملایم‌تری داشته‌اند و نرخ رشد سالانه آن‌ها در همین دوره، حدود ۳.۸ درصد برآورد شده است. تقاضای گسترده‌تر و صنعت پویاتر برای قطعات ماشین‌آلات خاک‌برداری در مقایسه با حفاری، ناشی از کاربری متنوع‌تر، استهلاک بالاتر قطعات، نرخ تعویض سریع‌تر و حضور پررنگ‌تر این ماشین‌آلات در کشورهای در حال توسعه است.
در سال ۲۰۲۳، ارزش صادرات قطعات ماشین‌آلات حفاری به بالاترین سطح تاریخی خود یعنی حدود ۱۲.۵ میلیارد دلار رسید. این در حالی است که ارزش صادرات قطعات ماشین‌آلات خاک‌برداری در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ در محدوده ۳۶ میلیارد دلار تثبیت شده بود. افزایش ارزش صادرات این محصولات عمدتا ناشی از افزایش هم‌زمان تقاضا در حوزه‌های معدن، نفت و گاز و رشد سرمایه‌گذاری جهانی در استخراج منابع استراتژیک مانند لیتیوم، مس، نیکل، کبالت و عناصر نادر خاکی بوده است. با این‌حال، در سال ۲۰۲۴ ارزش صادرات قطعات ماشین‌آلات خاک‌برداری با کاهش نسبی، به ۳۲.۶ میلیارد دلار رسید؛ در حالی که صادرات قطعات حفاری نیز با اندکی افت به کمتر از ۱۲ میلیارد دلار کاهش یافت. این کاهش در سال گذشته ناشی از افت قیمت واحد این محصولات و همچنین کاهش حجم تجارت آن بود.