تجارت جهانی فرآورده‌های نسوز شکل‌دار و بدون شکل طی سال‌های اخیر، تحولات قابل توجهی را شاهد بوده است؛ این تغییرات، موثر از عوامل اقتصادی، ارتقا فناوری تولید و رقابت بین کشورهای پیشرو در این صنعت بوده که ساختار بازار و الگوهای صادرات را دچار دگرگونی کرده است.
فناوری قالب‌گیری پیشرفته و کنترل کیفیت دقیق در فرآورده‌های نسوز شکل‌دار باعث شده، کشورهای مانند آلمان بر تولید و تجارت محصولات تخصصی و با ارزش افزوده بالا تمرکز کنند؛ این در حالی است که نسوزهای بدون شکل با قابلیت نصب سریع و انعطاف‌پذیری بالا، بازار کشورهای استرالیا و چین را تحت تاثیر قرار داده‌اند. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده تغییرات بازار و گرایش‌های نوین در روند تولید و تجارت جهانی فرآورده‌های نسوز است.
بازار جهانی فرآورده‌های نسوز شکل‌دار، به عنوان یکی از بخش‌های کلیدی و استراتژیک صنایع سنگین، نقشی اساسی در تامین یکی از مهم‌ترین نیازهای صنایع تولید فلزات، پتروشیمی، سیمان و سایر صنایع پیشرفته ایفا می‌کند. محصولات نسوز، با ارتقا کارایی و افزایش دوام تجهیزات صنعتی، تاثیر عمیقی بر توسعه فناوری و بهره‌وری در سطح جهانی داشته‌اند. تحولات اخیر در بازار محصولات نسوز، پیامدهای قابل توجهی بر ساختار زنجیره تامین و روندهای توسعه صنعتی داشته است.
در دوره زمانی ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴، بازار فرآورده‌های نسوز شکل‌دار تحت تاثیر عوامل متعدد از جمله نوسانات اقتصادی، بحران‌های تامین انرژی و اختلالات ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹ در زنجیره تامین مواد اولیه قرار گرفته است. در این بازه زمانی، تحولات ساختاری عمیقی در الگوهای صادراتی به وقوع پیوست که به وضوح نشان‌دهنده تغییر راهبردی بازیگران بازار از تمرکز بر صادرات حجمی و با ارزش پایین، به سمت تولید و عرضه کالاهای با فناوری پیشرفته و ارزش افزوده بالاتر است؛ رویکردی که پاسخگویی به تقاضای فزاینده بازارهای هدف و حفظ مزیت رقابتی در شرایط ناپایدار اقتصادی را دنبال می‌کند.
تحلیل ارزش صادرات و ترکیب سبد کالایی کشورها نشان می‌دهد که در کشورهایی که زیرساخت‌های فناورانه توسعه یافته‌ای دارند، سهم کالاها با فناوری بالا و ارزش افزوده بیشتر، به طور قابل توجهی افزایش یافته است؛ این زیرساخت‌ها شامل تجهیزات پیشرفته تولید، دانش فنی تخصصی و فرآیندهای کنترل کیفیت دقیق‌تر است که امکان پاسخگویی سریع و موثر به تغییرات و حل سریع‌تر اختلالات زنجیره تامین را فراهم می‌آورد؛ این در حالی است که در برخی بازارها که از این زیرساخت‌ها محروم‌اند، کاهش ظرفیت تولید محصولات نسوز پیشرفته و افت شاخص‌های ارزش صادراتی به وضوح مشاهده می‌شود. ضعف در نوآوری، کمبود سرمایه‌گذاری در فناوری و ناتوانی در حفظ کیفیت و ثبات تامین مواد اولیه، از عوامل اصلی این کاهش محسوب می‌شوند.
به‌طور کلی، کشورهایی که با حفظ تنوع سبد صادراتی، بهبود مستمر کیفیت محصولات و تضمین پایداری زنجیره تامین، توانسته‌اند ثبات عملکرد خود را حفظ کنند، موفق به تقویت جایگاه رقابتی خود در این بازار شده‌اند. شاخص ارزش صادراتی طی این دوره، به ویژه در کشورهای دارای استراتژی کیفی، از ثبات نسبی یا روند صعودی برخوردار بوده‌اند که نشانه‌ای از اولویت یافتن کیفیت بر کمیت در بازار جهانی فرآورده‌های نسوز است؛ تغییری که با نیاز صنایع مصرف‌کننده به مواد تخصصی‌تر و مقاوم‌تر هم‌راستا شده است.
بازار نسوزهای شکل‌دار در مسیر تغییر
فرآورده‌های نسوز شکل‌دار دسته‌ای از مواد سرامیکی هستند که به‌صورت قطعات از پیش‌ساخته و پخته‌شده، برای کاربرد در شرایط دمایی و شیمیایی سخت طراحی می‌شوند. این فرآورده‌ها معمولا به شکل آجر، بلوک یا قطعات سفارشی تولید شده و در بخش‌هایی از تجهیزات حرارتی به کار می‌روند که نیازمند مقاومت مکانیکی بالا و پایداری ابعادی در برابر شوک‌های حرارتی و خوردگی شیمیایی هستند. به واسطه همین ویژگی‌ها، نسوزهای شکل‌دار نقشی کلیدی در تضمین ایمنی عملیاتی، افزایش بهره‌وری حرارتی و کاهش فرسایش تجهیزات در صنایعی همچون فلزات، سیمان، شیشه و پتروشیمی ایفا می‌کنند.
مطابق با نمودار ۱، طی دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴، ارزش صادرات جهانی فرآورده‌های نسوز شکل‌دار با وجود برخی نوسانات دوره‌ای، در سطحی نسبتا بالا حفظ شده است. در این بازه زمانی، دو کشور هند، آمریکا، هر کدام با سهم ۷ درصد و اندونزی با سهم ۶ درصدی از بازار تجارت جهانی، به عنوان بزرگ‌ترین واردکنندگان نسوزهای شکل‌دار شناخته می‌شوند.
در سال ۲۰۲۲، ارزش کل تجارت جهانی این محصولات با ثبت رقم حدود ۵ میلیون دلار به بیشترین مقدار خود در این دوره مورد بررسی رسید؛ رشدی که ناشی از بازیابی فعالیت‌های صنعتی پس از پایان همه‌گیری کووید-۱۹ بود. این روند در سال ۲۰۲۳ نیز تا حدودی ادامه یافت؛ اما در سال ۲۰۲۴ ارزش صادرات به حدود ۴.۲ میلیون دلار کاهش یافت. این کاهش به دلیل تعدیل قیمت‌ها، افت نسبی تقاضا در برخی بازارهای هدف و بی‌ثباتی مداوم در تامین انرژی و مواد اولیه رخ داد. با وجود نوسانات مقطعی، روند کلی تجارت در این بازه زمانی، نشان‌دهنده تقویت جایگاه فرآورده‌های نسوز شکل‌دار در زنجیره تامین صنایع سنگین است؛ بازاری که به تدریج از تمرکز بر حجم صادرات به سمت تولید و عرضه محصولات با فناوری پیشرفته و ارزش افزوده بالاتر حرکت کرده است.
در این بازه زمانی، ارزش کل صادرات چین به عنوان بزرگ‌ترین صادر کننده روندی افزایشی را طی کرد و از حدود ۱.۲ میلیون دلار در سال ۲۰۲۰ به بیش از ۲ میلیون دلار در سال ۲۰۲۲ رسید؛ رشدی که ناشی از افزایش تقاضای جهانی و گسترش ظرفیت‌های تولید داخلی این کشور بود. با این حال، از سال ۲۰۲۳ به دنبال کاهش تقاضا در بازارهای اصلی به ویژه اروپا و آمریکا، تشدید تنش‌های تجاری و اختلالات لجستیکی و اقتصادی مرتبط با دوران پسا کووید، ارزش صادرات چین به ۱.۷ میلیون دلار در سال ۲۰۲۴ کاهش یافت.
در دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴، صادرات فرآورده‌های نسوز شکل‌دار آلمان ابتدا روندی افزایشی داشت؛ به‌طوری که از حدود ۵۲۷ هزار دلار در سال ۲۰۲۰ به ۶۱۸ هزار دلار در سال ۲۰۲۲ رسید. این رشد عمدتا به افزایش تقاضا از سوی صنایع پیشرفته و بهبود نسبی در زنجیره‌های تامین پس از بحران کووید-۱۹ نسبت داده می‌شود. اما در ادامه، با آغاز بحران انرژی در اروپا و تداوم فشارهای ژئوپلیتیکی، صادرات این کشور در سال ۲۰۲۴ به حدود ۵۵۰ هزار دلار کاهش یافت. ذکر این نکته حایز اهمیت است که در سال‌های اخیر تمرکز آلمان بر صادرات محصولات با فناوری پیشرفته، تخصصی و با ارزش افزوده بالاست. مجموع این روندها حاکی از آن است که صنعت نسوز آلمان، با وجود چالش‌های بین‌المللی، از ساختاری فناورانه و پایدار برخوردار است و حفظ این مزیت رقابتی مستلزم سرمایه‌گذاری مستمر در نوآوری، ارتقا کیفیت و توسعه بازارهای هدف جدید خواهد بود.
ارزش کل صادرات فرآورده‌های نسوز شکل‌دار هند طی دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ نوسانات محدودی را تجربه کرده و از حدود ۱۸۰ هزار دلار در سال ۲۰۲۰ به ۲۳۸ هزار دلار در سال ۲۰۲۴ رسید. با این حال، کاهش قابل توجه صادرات به ۱۷۳ هزار دلار توسط کشور در سال ۲۰۲۱، ناشی از تبعات موج دوم همه‌گیری کووید-۱۹ در هند، اختلالات زنجیره تامین، افزایش هزینه‌های حمل و نقل و کاهش ظرفیت عملیاتی واحدهای تولیدی بود. این افت مقطعی، به ویژه در عملکرد صادراتی صنایع کوچک و متوسط که سهم قابل توجهی از بازار هند را تشکیل می‌دهند، مشهود بود. رشد کلی صنعت نسوز در هند در نتیجه تمرکز صادراتی بر محصولات با ارزش افزوده بالاتر و بهبود نسبی در ساختار صادراتی بوده که حاکی از ارتقای نسبی کیفیت و افزایش تخصص‌گرایی در زنجیره تولید و صادرات است. این الگو بیانگر تلاش هند برای گذار از صادرات حجمی به سمت صادرات مبتنی بر مزیت فناوری و دانش‌محور است؛ هرچند ناپایداری‌هایی در سازوکارهای پشتیبان همچون تامین مواد اولیه، زیرساخت لجستیک و ثبات تقاضای خارجی همچنان از چالش‌های اصلی به شمار می‌روند.
نسوزهای بدون‌شکل در ترازوی اقتصاد جهانی
فرآورده‌های نسوز بدون شکل، برخلاف نسوزهای شکل‌دار، به صورت مخلوط‌های قالب‌گیری نشده عرضه می‌شوند و شکل نهایی خود را پس از نصب و خشک‌سازی به دست می‌آورند. این گروه شامل جرم‌های نسوز ریختنی، کوبیدنی، پاشیدنی و ملات‌های نسوز است که به دلیل انعطاف‌پذیری بالا و سهولت نصب، به‌ویژه در پروژه‌های تعمیرات سریع و نوسازی تجهیزات حرارتی کاربرد گسترده‌ای دارند. نسوزهای بدون‌شکل در صنایع تولید فلزات، سیمان، شیشه و پتروشیمی برای آسترهای ثانویه و تعمیرات موضعی استفاده می‌شوند و نقش مهمی در کاهش توقفات تولید و افزایش بهره‌وری دارند. پیشرفت‌های فناورانه، از جمله بهبود فرمولاسیون‌ها و افزودنی‌های مقاوم در برابر شوک‌های حرارتی، موجب افزایش کیفیت و کارایی این فرآورده‌ها شده است.
بازار جهانی فرآورده‌های نسوز بدون شکل طی سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ نوسانات قابل توجهی را تجربه کرده است. در این دوره، اندونزی با سهم ۸ درصد و هند و آمریکا هر یک با سهم ۵ درصد، به عنوان بزرگ‌ترین واردکنندگان این محصولات شناخته می‌شوند. این سهم‌ها نشان‌دهنده اهمیت این کشورها در تقاضای جهانی و تاثیرگذاری آن‌ها بر روند تجارت است. ارزش تجارت فرآورده‌های نسوز بدون شکل از ۲.۳ میلیون دلار در سال ۲۰۲۰ به ۲.۹ میلیون دلار در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته که این رشد، ناشی از بهبود فعالیت‌های صنعتی پس از کووید-۱۹ و پیشرفت‌های فناورانه بود. با این حال، در سال ۲۰۲۴ ارزش تجارت به ۲.۷ میلیون دلار کاهش یافت. این افت به دلیل نوسانات قیمت مواد اولیه، اختلالات زنجیره تامین، مقررات زیست‌محیطی سخت‌تر، رقابت فزاینده از سوی تولیدکنندگان بزرگ و کاهش تقاضا ناشی از کندی سرمایه‌گذاری‌های صنعتی و زیرساختی رخ داد. علاوه بر این، عوامل اقتصادی و سیاسی جهانی نیز در کاهش تقاضا و تاخیر پروژه‌ها تاثیرگذار بودند.
طی سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴، چین به عنوان یکی از بازیگران اصلی بازار جهانی فرآورده‌های نسوز بدون شکل، تحولات مهمی را تجربه کرد. ارزش کل تجارت این محصول در چین از ۳۷۱ هزار دلار در سال ۲۰۲۰، به ۵۳۳ هزار دلار در سال ۲۰۲۳ افزایش یافت که ناشی از سرمایه‌گذاری گسترده در فناوری‌های پیشرفته تولید نسوز بود؛ با این حال، در سال ۲۰۲۴ ارزش کل تجارت چین به ۵۲۸ هزار دلار کاهش یافت. این افت همزمان ناشی از نوسانات شدید قیمت مواد اولیه کلیدی مانند آلومینا و منیزیا، افزایش هزینه انرژی، مقررات زیست‌محیطی سخت‌گیرانه و محدودیت‌های صادراتی دولت چین است. همچنین، رکود عمیق در صنعت ساخت‌وساز داخلی چین به دنبال بحران بدهی شرکت‌هایی مانند Evergrande، موجب کاهش تقاضای مواد نسوز و در نتیجه کاهش تولید شد. این رکود، همراه با افزایش ظرفیت مازاد تولید و محدودیت‌های تجاری، صادرات چین را با چالش جدی مواجه کرد؛ در نتیجه، علی‌رغم جایگاه برجسته چین در بازار، کاهش ارزش تجارت، اثرات منفی بر سودآوری و تراز تجاری این کشور برجای گذاشت.
طی پنج سال اخیر، آلمان نقش متمایزی در بازار جهانی فرآورده‌های نسوز بدون شکل ایفا کرده و به عنوان یکی از بازیگران اصلی بازار نیش (Niche Market) که در حقیقت بازار تخصصی محصولات ویژه است، شناخته می‌شود. ارزش کل تجارت این محصولات از ۳۲۷ هزار دلار در سال ۲۰۲۰ به ۳۶۴ میلیون دلار در سال ۲۰۲۳ افزایش یافت که نشان‌دهنده رشد پایدار و ثبات نسبی بازار این محصول است. این رشد ناشی از بهبود تولید صنعتی، افزایش صادرات به بازارهای اروپایی و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته نسوز بود. با این حال، در سال ۲۰۲۴، ارزش کل تجارت آلمان به ۳۱۹ میلیون دلار کاهش یافت؛ این کاهش‌ها ناشی از نوسانات قیمت مواد اولیه، افزایش هزینه‌های انرژی به ویژه در پی بحران انرژی اروپا، فشارهای زیست‌محیطی سخت‌گیرانه و کاهش تقاضا در بازارهای هدف بوده است؛ همچنین رقابت شدیدتر از سوی دیگر تولیدکنندگان، تاثیر منفی بر بازار آلمان گذاشته است.
بازار فرآورده‌های نسوز بدون شکل استرالیا در فاصله سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ روندی رشد تدریجی اما پایدار را تجربه کرد. ارزش کل تجارت این محصولات از ۱۹۲ هزار دلار به ۲۵۹ هزار دلار افزایش یافت. این رشد کیفی، بیانگر تمرکز تولیدکنندگان استرالیایی بر ارتقای فناوری و صادرات محصولات با ارزش افزوده بالاتر است. از مهم‌ترین عوامل این روند، بهبود روابط تجاری با چین و کاهش محدودیت‌های وارداتی بود که مسیر دسترسی مجدد به بازارهای آسیایی را هموار کرد؛ همچنین، افزایش صادرات مواد اولیه‌ای نظیر بوکسیت و آلومینا و توسعه زنجیره ارزش داخلی، موقعیت استرالیا را در بازارهای تخصصی تقویت کرد. با وجود چالش‌هایی مانند نوسانات قیمت جهانی مواد اولیه و تغییرات نرخ ارز، ثبات نسبی عملکرد تجاری این کشور، بازتابی از سیاست‌های هدفمند در حوزه صنعت نسوز و انطباق آن با تحولات جهانی است.
به‌طور کلی می‌توان گفت که در سطح جهانی، رقابت بر سر تولید محصولات با عمر مفید طولانی‌تر و ویژگی‌های تخصصی، مانند مقاومت بالا در برابر شوک‌های حرارتی و خوردگی است. بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته نظیر سیستم‌های کنترل دیجیتال فرآیند شکل‌دهی، فناوری چاپ سه‌بعدی مواد نسوز و مهندسی سطح با نانو پوشش‌ها، نقش کلیدی در ارتقا کیفیت و مزیت رقابتی ایفا می‌کند. سرمایه‌گذاری مستمر در تحقیق و توسعه، ایجاد و به‌روزرسانی پایگاه‌های اطلاعاتی دقیق درباره مواد نسوز و تعامل نزدیک صنعت با مراکز تحقیقاتی، زمینه‌ساز تسلط بر فناوری‌های نوین و حفظ جایگاه رقابتی در این بازار تخصصی و رو به رشد است. با نگاهی به آینده، پیش‌بینی می‌شود فرآورده‌های نسوز شکل‌دار مسیر رشد پایدارتری داشته باشند و این رشد بیشتر بر مبنای نوآوری، ارتقا کیفیت و تمرکز بر صادرات محصولات تخصصی خواهد بود؛ از سوی دیگر، نسوزهای بدون شکل تنها در صورتی می‌توانند به رشد قابل‌توجهی دست یابند که تولیدکنندگان آن‌ها به سمت بهبود فناوری تولید، ارتقا خواص زیست‌محیطی و افزایش دوام حرکت کنند؛ در غیر این صورت، احتمال کاهش سهم بازار آن‌ها این محصول وجود خواهد داشت.