صنعت آلومینیوم به‌دلیل ویژگی‌های خاص این فلز مانند وزن سبک، مقاومت بالا و قابلیت بالای بازیافت، نقشی حیاتی در صنایعی همچون هوافضا و خودروسازی ایفا می‌کنند؛ با این حال، وابستگی شدید به انرژی، این صنعت را در برابر چالش‌هایی نظیر افزایش قیمت انرژی و الزامات زیست‌محیطی آسیب‌پذیر کرده است.
در پنج سال گذشته، تولید جهانی آلومینیوم مسیر روبه رشدی را تجربه کرده است. تولید آلومینیوم در سال ۲۰۲۰، به‌دلیل بحران‌های ناشی از شیوع ویرویس کووید-۱۹ در کمترین سطح خود بود؛ اما روند افزایشی تولید با بازگشایی اقتصاد جهانی در پی عبور از بحران کرونا، آغاز و در نهایت تولید در سال ۲۰۲۴، به ۷۲ میلیون تن رسید؛ با این حال بحران انرژی در چین و اروپا موجب رشد قیمت‌ها شد که در پی آن، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نو و انرژی‌های جایگزین در دستور کار تولیدکنندگان قرار گرفت تا در آینده، پایداری صنعت حفظ شود.
آلومینیوم از جمله فلزات حیاتی و پرمصرف جهان به شمار می‌رود که به دلیل ویژگی‌هایی خاص این فلز، نظیر وزن سبک، مقاومت بالا در برابر خوردگی و قابلیت بالای بازیافت، نقش گسترده‌ای در صنایع مختلف ایفا می‌کند. این فلز به‌ویژه در صنایعی همچون هوافضا و خودروسازی به واسطه ویژگی‌های خاص، از جمله سبک بودن و مقاومت بالا، اهمیت فراوانی داشته و نقشی بنیادین و غیرقابل جایگزینی دارد؛ با این حال بخش بالادست صنعت آلومینیوم به طور قابل توجهی تحت تاثیر عواملی چون بهای انرژی الکتریکی، سیاست‌های زیست‌محیطی، تحولات بازار جهانی و تغییرات تقاضا در صنایع پایین‌دستی قرار دارد.
فرآیند تولید آلومینیوم که از استخراج بوکسیت آغاز می‌شود، وابستگی قابل توجهی به منابع انرژی از جمله برق و سوخت‌هایی نظیر زغال‌سنگ (به ویژه از فرآیند الکترولیز به بعد) دارد؛ از این رو، تامین منابع پایدار انرژی و بهینه‌سازی مصرف آن، از مهم‌ترین چالش‌ها و اولویت‌های این صنعت به شمار می‌رود.
وابستگی زیاد صنعت آلومینیوم به منابع فسیلی برای تامین انرژی، این صنعت را به یکی از عوامل اصلی انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلودگی‌های زیست‌محیطی بدل کرده است؛ در نتیجه، در سال‌های اخیر و با افزایش اهمیت مسایل زیست‌محیطی، تولیدکنندگان و سیاست‌گذاران اقدام به تدوین مجموعه‌ای از سیاست‌ها و راهکارها برای کاهش این اثرات و ارتقای بهره‌وری انرژی در این صنعت کرده‌اند؛ در پی این امر، سرمایه‌گذاری‌هایی در تولید و مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر، بهبود فناوری‌های تولید و افزایش سهم بازیافت در چرخه تولید این محصول، صورت گرفته است که تمامی این اقدامات، در راستای توسعه پایدار و حفظ تداوم فعالیت‌های صنعتی در صنعت آلومینیوم، بوده است.
تحولات بازار آلومینیوم؛ رشد مداوم تولید
در نمودار ۱، تولید و تجارت جهانی شمش آلومینیوم را طی پنج سال گذشته مورد بررسی قرار گرفته است. این آمار تغییرات تولید و تجارت بین‌المللی این فلز را در فرم خام (اولیه) و با توجه به تحولات بازار به تصویر کشیده است.
بر اساس داده‌های موجود، در سال ۲۰۲۰، سهم تجارت جهانی از تولید آلومینیوم نسبت به سایر سال‌های دوره پنج‌ساله مورد بررسی، در سطح بالاتری قرار داشت که دلیل اصلی آن، پایین بودن تولید در این سال بود؛ تولید جهانی این فلز در سال ۲۰۲۰ به‌دلیل چالش‌های ناشی از بحران‌های زنجیره تامین و محدودیت‌های تولید در پس همه‌گیری ویروس کووید-۱۹، در پایین‌ترین سطح دوره مورد بررسی و حدود ۵۹.۸ میلیون تن بود. حجم مبادلات جهانی آلومینیوم در این سال ۱۳.۲ میلیون تن و میانگین قیمت آلومینیوم همانطور که در نمودار ۲ مشهود است در حدود ۱.۷ هزار دلار به‌ازای هر تن بوده که پایین‌ترین سطح قیمتی در دوره پنج‌ساله مورد بررسی محسوب می‌شود. شایان توجه است که با وجود سهم بالای تجارت از تولید در این سال، حجم تجارت در میان سال‌های مورد بررسی، در پایین‌ترین سطح خود قرار دارد.
تولید جهانی آلومینیوم در سال ۲۰۲۱، به عنوان دوره پسا کرونا و با بازگشایی اقتصاد جهانی پس از پایان نسبی همه‌گیری ویروس کووید-۱۹، به ۶۷.۳ میلیون تن افزایش یافت. با وجود افزایش تولید، سهم تجارت از کل تولید به حدود ۲۰ درصد کاهش پیدا کرد؛ با این وجود، به دلیل رشد تقاضای جهانی این فلز پایه، حجم تجارت این محصول نسبت به سال قبل روند افزایشی داشت. شایان ذکر است که سهم تجارت از تولید جهانی در سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳، تقریبا ثابت و معادل ۲۰ درصد باقی ماند. سهم محدود تجارت از مجموع تولید آلومینیوم، حاکی از آن است که این فلز عمدتا به‌صورت منطقه‌ای تولید و مصرف می‌شود. این الگو بیانگر تمایل کشورها به تکمیل زنجیره تامین در داخل مرزهای ملی و استفاده از تولید اولیه در صنایع پایین‌دستی داخلی است؛ در نتیجه، افزایش تولید الزاما با رشد تجارت بین‌المللی همراه نیست.
ذکر این نکته حایز اهمیت است که رشد تولید آلومینیوم در این سال، عمدتا در نیمه نخست سال متمرکز بوده و در ادامه سال، هم‌زمان با افزایش تقاضا، تشدید بحران انرژی به‌ویژه در چین، به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده آلومینیوم جهان، موجب بروز اختلالات جدی در روند تولید این فلز شد. صنعت آلومینیوم‌سازی به‌دلیل وابستگی بالا به انرژی الکتریکی، به‌ویژه در فرآیند الکترولیز، از جمله صنایع پرمصرف انرژی به‌شمار می‌رود و استفاده گسترده از سوخت‌های فسیلی در تولید انرژی الکتریکی، منجر به رد پای کربنی قابل‌توجه در این صنعت شده است.
دولت چین برای کنترل مصرف انرژی و کاهش آلایندگی، سیاست کنترل دوگانه‌ای اجرا کرد که به‌طور مستقیم، صنایع پرمصرفی مانند آلومینیوم‌سازی را تحت تاثیر قرار داد. استان‌های شاندونگ، سین‌کیانگ، مغولستان داخلی و گوانگشی که به‌دلیل برخورداری از منابع غنی زغال‌سنگ، از قطب‌های اصلی تولید آلومینیوم چین محسوب می‌شوند، در ادامه سال با محدودیت‌های شدید تامین انرژی و کاهش تولید آلومینیوم مواجه شدند. دولت چین همچنین با اعمال سیاست‌هایی جدید، شرکت‌های پرمصرف انرژی را موظف کرد تا انرژی الکتریکی را با نرخ ۱.۵ برابر تعرفه عادی خریداری کنند؛ این عوامل در کنار هم موجب شد تا صنعت آلومینیوم با افزایش قابل توجه قیمت‌ها مواجه شود.
با تشدید و استمرار بحران انرژی آغاز شده از سال ۲۰۲۱، صنعت آلومینیوم در سال ۲۰۲۲ نیز همچنان با چالش‌های جدی در حوزه تامین انرژی مواجه بود؛ در پی جنگ روسیه و اوکراین، اروپا نیز درگیر بحران شدید تامین انرژی شد و در نتیجه این امر، کاهش چشمگیر عرضه گاز طبیعی، منجر به افزایش بی‌سابقه قیمت انرژی الکتریکی شد؛ به‌گونه‌ای که افزایش شدید قیمت گاز طبیعی و برق، منجر به تعطیلی بخشی از کارخانه‌های ذوب آلومینیوم در اروپا شد. تا پایان ژانویه ۲۰۲۲، بیش از ۸۰۰ هزار تن ظرفیت تولید آلومینیوم (معادل ۱ درصد ظرفیت جهانی) در اروپا متوقف شد؛ علی رغم این بحران جدی در اروپا، تولید آلومینیوم اولیه در جهان با رشد ۳ درصدی نسبت به سال گذشته به ۶۸.۴ میلیون تن رسید که از دلایل این رشد می‌توان به رشد قابل توجه تولیدات کارخانه‌ها در آمریکای لاتین، با تکیه بر انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه در برزیل اشاره کرد.
با توجه به سهم بالای انرژی در تولید آلومینیوم، افزایش بهای انرژی الکتریکی منجر به رشد چشمگیر هزینه‌های تولید شده و این فشار هزینه‌‌ای، صنایع پرمصرف انرژی از جمله صنعت آلومینیوم را به سمت نوسازی فناوری و حذف واحدهای فرسوده سوق داده است؛ برای مثال شرکت Century Aluminum در آمریکا، پروژه‌ای برای احداث کارخانه ذوب آلومینیوم با کاهش ۷۵ درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای و دو برابر کردن ظرفیت تولید آغاز کرد. همچنین، شرکت Constellium در فرانسه به دنبال بررسی جایگزین کردن گاز طبیعی با احتراق اکسیژن است تا اقدام به تاسیس اولین واحد تولید شمش آلومینیوم صنعتی با احتراق هیدروژن کند.
پس از سال ۲۰۲۲، قیمت آلومینیوم به‌دلیل کاهش تنش‌های اروپا و بهبود تدریجی تامین منابع انرژی، دچار روندی کاهشی شده و در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ با تغییرات اندک، نسبتا پایدار باقی ماند. در این بازه زمانی، تولیدکنندگان با بازگرداندن ظرفیت‌های تولیدی به مدار تولید که پیش‌تر به‌دلیل بحران‌های انرژی کاهش یافته بود و همچنین رفع محدودیت‌های اعمال‌شده در چین، عرضه را به‌طور قابل توجهی افزایش دادند؛ بدین ترتیب، تعادل بازار به تدریج بهبود یافته و تولید آلومینیوم در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ به ترتیب به ۷۰ و ۷۲ میلیون تن رسید.
سهم تجارت جهانی آلومینیوم از کل تولید طی پنج سال اخیر تغییرات اندکی داشته است. بر این اساس، در سال ۲۰۲۴، ایالات متحده آمریکا و جمهوری خلق چین به‌ترتیب با واردات ۲.۲ و ۲.۱ میلیون تن، بزرگ‌ترین واردکنندگان این فلز بوده‌اند. همچنین، امارات متحده عربی با صادرات ۱.۵ میلیون تن، جایگاه نخست را در بین صادرکنندگان در اختیار دارد. این کشور به دلیل برخورداری از منابع ارزان انرژی، در میان تولیدکنندگان برتر این فلز قرار دارد و سهم تولید حدودا ۴ درصدی از کل تولید جهانی را به خود اختصاص داده است. بعد از امارات، نروژ با صادرات ۱.۳ میلیون تن در رتبه دوم قرار دارد.
استان‌های شاندونگ، سین‌کیانگ، مغولستان داخلی و گوانگشی که به‌دلیل برخورداری از منابع غنی زغال‌سنگ، از قطب‌های اصلی تولید آلومینیوم چین محسوب می‌شوند، در سال ۲۰۲۱، با محدودیت‌های شدید تامین انرژی و کاهش تولید آلومینیوم مواجه شدند. دولت چین همچنین با اعمال سیاست‌هایی جدید، شرکت‌های پرمصرف انرژی را موظف کرد تا انرژی الکتریکی را با نرخ ۱.۵ برابر تعرفه عادی خریداری کنند.