آمار تولید ژیپسم (سنگ گچ) در ایران از سال ۱۳۹۸ تاکنون، حدود ۱۶ میلیون تن در سال و ثابت بوده و در مقابل، مصرف سالانه این محصول از حدود ۱۰ میلیون تن در سال ۱۳۹۸ به حدود ۱۲.۵ میلیون تن در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته که معادل رشد میانگین سالانه ۴.۶ درصدی است.
تقریبا تمام ژیپسم مورد نیاز کشور از طریق تولید داخلی تامین شده است. این الگو موجب شده سهم مصرف از تولید داخلی در کشور از ۶۳ درصد در سال ۱۳۹۸ با روندی افزایشی به ۷۸ درصد در سال ۱۴۰۲ برسد. در همین راستا، روند کلی صنعت ساخت و ساز صعودی بوده و با نرخ سالانه ۳ درصد افزایش یافته است. روند افزایش یا کاهش ثبت پروانه ساخت و ساز در کشور به طور مستقیم اما با فاصله حدود دو سال، بر روند تقاضا و مصرف سنگ گچ در ایران تاثیرگذار بوده است.
ژیپسم (سنگ گچ)، یکی از فراوان‌ترین کانی‌های سولفاته در پوسته زمین است که عمدتا در مناطق خشک و نیمه‌خشک به‌صورت ذخایر سطحی یا کم‌عمق یافت می‌شود. این ماده از معادن روباز استخراج شده و به‌عنوان ماده اولیه در صنایع مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. مهم‌ترین کشورهای تولیدکننده ژیپسم به ترتیب ایالات متحده آمریکا، ایران، عمان، چین، اسپانیا و تایلند هستند. در ایران ذخایر قابل‌توجهی از ژیپسم در استان‌های سمنان، یزد، خراسان و فارس شناسایی شده‌اند. گچ، محصول فرآوری‌شده از ژیپسم، طی فرآیند حرارتی در دمای متوسط و با حذف بخشی از آب سنگ گچ تولید می‌شود. ظرفیت تولید گچ در ایران، حدود ۱۶ میلیون تن در سال برآورد می‌شود و کشور در زمره تولیدکنندگان و صادرکنندگان عمده ژیپسم در منطقه قرار داشته و استان سمنان بیش از نیمی از تولید این محصول را به خود اختصاص داده است.
ژیپسم پس از استخراج، خردایش و آسیاب، در کوره‌های ویژه تحت فرآیند کلسیناسیون قرار گرفته و به گچ ساختمانی تبدیل می‌شود. این گچ پس از بسته‌بندی، به‌طور گسترده در صنعت ساختمان برای اندودکاری، دیوارکشی، سفیدکاری و ساخت سقف‌های کاذب مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ با این حال، کاربرد ژیپسم محدود به بخش ساختمان نیست و در صنایع دیگری از جمله به‌عنوان ماده کندگیرکننده در صنعت سیمان، پرکننده در صنعت کاغذ و ماده افزودنی در تولید پلاستیک، رنگ و کودهای شیمیایی، نقش مهمی ایفا می‌کند. به طور کلی می‌توان عنوان کرد که عمده مصرف ژیپسم در سه بخش تولید گچ ساختمانی، ساخت پانل‌های گچی و تولید سیمان متمرکز است؛ در حالی که مصرف گچ در کشورهای در حال توسعه هم‌راستا با رشد ساخت‌وساز در حال افزایش است، در کشورهای توسعه‌یافته، فناوری ساخت و ساز به صورت خشک و استفاده از پانل‌های پیش‌ساخته، به‌تدریج جایگزین روش‌های سنتی گچ‌کاری شده‌اند.
عدم رشد تولید و تاثیر منفی آن بر صادرات
نمودار ۱ روند پنج‌ساله تولید و مصرف ژیپسم ایران طی سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ را نمایش می‌دهد. در ایران، روند مصرف ژیپسم طی بازه مورد بررسی، با نوساناتی همراه بوده اما به طور کل روند افزایشی مستمری را نشان می‌دهد. بر اساس آمار سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده (USGS)، تولید رسمی ژیپسم در ایران از سال ۱۳۹۸ تاکنون در سطح ۱۶ میلیون تن در سال بوده که بالاترین سطح تولید در کشور محسوب می‌شود و ایران را در جایگاه دومین تولیدکننده بزرگ ژیپسم در جهان قرار داده است. در مقابل، مصرف سالانه ژیپسم از حدود ۱۰ میلیون تن در سال ۱۳۹۸ به حدود ۱۲.۵ میلیون تن در سال ۱۴۰۲ با نرخ رشد سالانه ۴.۶ درصدی افزایش یافته است. اوج مصرف در سال ۱۴۰۱ با برآوردی در حدود ۱۳.۲ میلیون تن به ثبت رسیده است. این رشد عمدتا در پاسخ به افزایش تقاضا در صنایع ساختمان، سیمان و تولید پانل‌های گچی صورت گرفته است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که ژیپسم مورد نیاز کشور از طریق تولید داخلی تامین شده و تقریبا واردات این محصول به کشور نزدیک به صفر است؛ در همین راستا با افزایش مصرف داخلی در کشور، صادرات ژیپسم از ایران دچار کاهش شده است؛ بطوریکه بالاترین سطح صادرات این محصول از ایران در ابتدای بازه پنج ساله یعنی سال ۱۳۹۸ حدود ۵.۹ میلیون تن به ثبت رسید؛ این در حالی است که در همین سال، مصرف داخلی ژیپسم کشور, در پایین‌ترین سطح خود در بازه پنج ساله قرار داشته است. لازم به ذکر است در سال ۱۳۹۸ سهم مصرف از تولید ژیپسم کشور حدود ۶۳ درصد بوده است.
با پیشروی در سال‌های مورد بررسی, مشهود است که با افزایش مصرف و ثبات تولید داخلی، سهم مصرف از تولید داخلی کشور به تدریج افزایش یافته است؛ به‌طوریکه سهم مصرف از تولید در سال ۱۴۰۱ به حدود ۸۳ درصد رسید که این مقدار بالاترین سطح ثبت شده در این بازه پنچ ساله است. در همین راستا, با افزایش مصرف داخلی کشور، صادرات ژیپسم کشور با نرخ رشد سالانه ۱۰- درصدی کاهش یافته و به ۳.۴ میلیون تن رسیده است.
شایان ذکر است، افزایش مصرف ژیپسم طی این دوره در راستای تامین تقاضای رو‌به‌رشد صنایع مصرف‌کننده به‌ویژه در بخش‌های ساختمان و پروژه‌های عمرانی، تولید سیمان و روند فزاینده بازسازی بافت‌های فرسوده بوده است. بر همین اساس، کاهش صادرات به‌عنوان راهکاری جبرانی برای پاسخ‌گویی کامل به تقاضای داخلی کشور اتخاذ شده است.
ذکر این نکته حایز اهمیت است که در سال ۱۴۰۲، مصرف ژیپسم درون کشور برای نخستین بار در این دوره پنج ساله در راستای رکود ساخت‌وساز، کاهش سرمایه‌گذاری‌های عمرانی و افزایش هزینه‌های تولید، کاهش یافت و بخشی از مازاد آن به صادرات اختصاص داده شد؛ به طوریکه صادرات ایران حدود ۲۴ درصد نسبت به سال پیشین خود افزایش یافت و سهم مصرف از تولید ژیپسم کشور کاهش یافت و به ۷۸ درصد رسید. لازم به ذکر است که این سطح از مصرف داخلی، همچنان سهم بالایی از تولیدات ژیپسم کشور را به خود اختصاص داده‌است.
افزایش ۲۷ درصدی ساخت و ساز در سال ۹۹
بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران، نمودار ۲ روند تحولات صنعت ساخت و ساز را با استفاده از مساحت زیربنای ثبت شده در پروانه‌های ساختمانی طی سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ نشان می‌دهد. مطابق این آمار، صنعت ساخت و ساز روندی نوسانی داشته و با نرخ متوسط سالانه ۳ درصد رشد کرده است. میزان زیربناهای ثبت شده در کشور سالیانه بیش از ۷۰ میلیون متر مربع بوده و بیشترین متراژ ساخت و ساز در سال ۱۳۹۹ بالغ بر ۹۳ میلیون متر مربع بود.
این افزایش در مساحت زیربنا، لزوما به معنای ساخت و ساز واقعی و بلافاصله نیست و سرمایه‌گذاران ممکن است، ماه‌ها و سال‌ها پس از صدور پروانه، شروع به ساخت و ساز کنند یا پروانه صرفا برای تجاری‌سازی یا ارزش‌گذاری زمین صادر شده باشند؛ به همین دلیل، روند افزایش یا کاهش این شاخص به طور مستقیم اما با فاصله حدود دوساله، بر روند تقاضا و مصرف سنگ گچ در ایران تاثیرگذار بوده است.
بر اساس آمارهای رسمی، مجموع مساحت زیربناهای ثبت شده در سال ۱۳۹۸ حدود ۷۴ میلیون متر مربع بوده که پایین‌ترین سطح زیربنای ثبت شده در کشور طی پنج سال مورد بررسی محسوب می‌شود. رشد صدور پروانه‌های ساختمانی و افزایش سطح زیربنا در سال بعد، عمدتا ناشی از انتظارات تورمی و آغاز چرخه‌ای جدید از تحرکات بازار ساخت و ساز بود که با هدف حفظ ارزش دارایی‌ها شکل گرفت. طرح‌های دولتی نظیر طرح اقدام ملی مسکن نیز در پایان ۱۳۹۸ کلید خورد که منجر به جهش قابل توجه ۲۷ درصدی مساحت زیربنای پروانه‌های ساخت و ساز ثبت شده و رسیدن آن به حدود ۹۳ میلیون متر مربع در سال ۱۳۹۹ شد. این افزایش عمدتا منعکس‌کننده هجوم سرمایه‌گذاران به بازار ساخت و ساز و معاملات ملکی در شرایط ناپایدار اقتصادی، تورم بالا و نوسانات ارز بوده و به‌ویژه در نیمه دوم سال ۱۳۹۹، بخش قابل توجهی از سرمایه‌های سرگردان وارد بازار املاک شد که خود را در رشد صدور پروانه‌ها نشان داد. این رونق، تاثیر مستقیمی نیز بر بازار مصالح ساختمانی، از جمله گچ، بر جای گذاشت و موجب افزایش قابل توجه تقاضا برای این ماده معدنی در سال‌های پس از آن شد.
با این حال، از سال ۱۴۰۰ به بعد، روند ساخت و ساز وارد فاز رکود شد. در سال ۱۴۰۰، مجموع مساحت مجوزهای صادرشده با کاهش ۱۸ درصدی نسبت به سال گذشته، به ۷۶ میلیون متر مربع کاهش یافت. سپس با اندکی افزایش، در سال ۱۴۰۱ به ۷۷ میلیون متر مربع رسید. دلایل اصلی این افت شامل افزایش بی‌سابقه هزینه‌های ساخت، کاهش قدرت خرید عمومی، رکود در بازار مسکن، بی‌ثباتی سیاست‌های کلان اقتصادی و اجرایی و سخت‌گیری‌های جدید در حوزه مقررات شهری و مالیاتی بود.
با این حال در سال ۱۴۰۲، بسیاری از مالکان و سرمایه‌گذاران کوچک ترجیح دادند که با گرفتن پروانه به عنوان به یک ابزار سرمایه‌گذاری، ارزش زمین خود را افزایش دهند و همچنین، برخی نوسانات سیاسی و نگرانی از تورم بیشتر در آینده، انگیزه‌ها را برای تبدیل سرمایه راکد به دارایی‌های فیزیکی مانند ساختمان بالا برد؛ در نتیجه در سال ۱۴۰۲، مجموع مساحت مجوزهای ثبت شده افزایش و به حدود ۸۶ میلیون متر مربع رسید. با این حال، این رشد بیشتر جنبه آماری و برنامه‌ریزی داشت و لزوما به شروع فوری پروژه‌ها منجر نشد. در همین راستا، مصرف داخلی ژیپسم کاهش یافت؛ چرا که بسیاری از پروژه‌های دارای پروانه هنوز وارد فاز اجرا نشده بودند و در پروژه‌های فعال نیز به‌دلیل گرایش به مصالح مدرن‌تر و کم‌مصرف‌تر از لحاظ گچ، مانند پنل‌های پیش‌ساخته یا کناف، استفاده از ژیپسم کاهش یافته است.