زغال‌سنگ کک‌شو به دلیل استحکام بالا، نقش کلیدی در فرآیند تولید فولاد و احیای سنگ‌آهن بر عهده دارد. نوسان در تولید و قیمت زغال‌سنگ کک‌شو، بر هزینه‌های عملیاتی تولید فولاد، تامین مواد اولیه و رقابت‌پذیری جهانی این صنعت اثرگذار بوده و جایگزینی برای آن در فرآیند تولید فولاد به روش کوره بلند وجود ندارد.
با اتکا به داده‌های منتشرشده از سوی آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، عملکرد کشورهای تولیدکننده و صادرکننده اصلی همچون چین، استرالیا، روسیه و مغولستان، حاکی از آن است که ساختار بازار جهانی این ماده، تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله سیاست‌های داخلی، بحران‌های ژئوپلیتیکی، شرایط اقلیمی و مداخلات تجاری قرار دارد. تحلیل این متغیرها، نه‌تنها شناختی دقیق‌تر از وضعیت موجود ارایه می‌دهد، بلکه در تدوین راهبردهای آینده‌محور برای فعالان زنجیره فولاد نیز نقش تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت.
زغال‌سنگ کک‌شو به عنوان یکی از منابع اولیه و حیاتی در صنعت فولاد شناخته می‌شود. این ماده معدنی به‌طور گسترده در فرآیندهای تولید فولاد، به ویژه در تولید فولاد به روش کوره بلند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. زغال‌سنگ کک‌شو به دلیل خواص منحصر‌به‌فرد خود، در فرآیندهای احیای سنگ آهن و تولید فولاد، نقش اساسی ایفا می‌کند. از آنجا که تولید فولاد به این ماده معدنی وابسته است، تغییرات در تولید، مصرف یا قیمت زغال‌سنگ کک‌شو، می‌تواند تاثیرات عمده‌ای بر صنایع فولادی و صنایع وابسته به آن داشته باشد، در نتیجه، اهمیت اقتصادی زغال‌سنگ کک‌شو از طریق نقش کلیدی آن در فرآیند تولید فولاد مشخص می‌شود. در مجموع، با وجود چالش‌های فزاینده در زمینه ایمنی نظیر دمای بالای اشتعال‌پذیری، تجمع گازهای قابل انفجار و سوانح ناشی از شرایط نامساعد تهویه در معادن زیرزمینی، زغال‌سنگ کک‌شو همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع انرژی و ماده اولیه صنعت فولاد در سطح جهانی باقی مانده است.
هدف اصلی از این گزارش، بررسی و تحلیل وضعیت تولید و تجارت جهانی زغال‌سنگ کک‌شو و ابعاد مختلف آن است. شایان ذکر است که داده‌های مربوط به سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ کامل و مبتنی بر آمار نهایی هستند؛ در حالی که اطلاعات مربوط به سال ۲۰۲۴ بر پایه برآوردها و پیش‌بینی‌های آژانس بین‌المللی انرژی ارایه شده‌اند.
افت تدریجی تولید زغال سنگ کک‌شو در پنج سال اخیر
آمارهای مربوط به تولید جهانی از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ در نمودار ۱ نشان داده شده است. کشورهای بزرگ تولیدکننده این نوع زغال سنگ، شامل چین با ۵۶ درصد، استرالیا با ۱۵ درصد و روسیه با ۱۰ درصد است؛ همچنین نرخ جهانی تولید این محصول در بازه ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴، شاهد کاهش سالانه ۱ درصدی بوده است.
در چین به عنوان بزرگترین کشور تولیدکننده زغال‌سنگ کک‌شو، استان شانشی با سهمی حدود ۵۰ درصد از کل تولید چین، نقش محوری در استخراج این نوع زغال‌سنگ ایفا می‌کند. نرخ رشد متوسط سالانه تولید زغال‌سنگ کک‌شو در چین طی سال‌های مورد بررسی، حدود ۱ درصد برآورد شده است. علی‌رغم افزایش ۳۰ درصدی سرمایه‌گذاری در حوزه استخراج و شست‌وشوی زغال‌سنگ در سال ۲۰۱۹، نتایج این سرمایه‌گذاری‌ها به‌دلیل شرایط ویژه سال‌های بعد که در ادامه به بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود، به‌طور کامل محقق نشد.
در اوایل سال ۲۰۲۰، شیوع کووید-۱۹ باعث اختلال جدی در تولید زغال‌سنگ چین شد. در ماه‌های ژانویه و فوریه، تولید زغال‌سنگ حدود ۵ درصد کاهش یافت که این امر در پی تمدید تعطیلات سال نو و اجرای قرنطینه‌ها بوده و بسیاری از کارگران نتوانستند به محل کار خود بازگردند. تا اواسط فوریه، تنها ۵۷ درصد از معادن فعال بودند؛ با این حال، تا اوایل ماه مارس، میزان فعالیت معادن به ۸۳ درصد افزایش یافت که حاکی از بازیابی نسبتا سریع ظرفیت تولید این محصول بود.
در سال ۲۰۲۱، چین به علت محدودیت واردات از استرالیا به سبب تنش‌های سیاسی، بازرسی‌های سختگیرانه ایمنی در معادن در پی وقوع چندین حادثه و سیاست‌های زیست‌محیطی با نظارت مضاعف، با کمبود زغال‌سنگ مواجه شد. دولت مرکزی در واکنش به این بحران، از پاییز ۲۰۲۱ مجموعه‌ای از سیاست‌ها را برای افزایش تولید زغال‌سنگ به اجرا گذاشت. از جمله این اقدامات می‌توان به تسهیل شرایط برای توسعه معادن، بازگشایی معادن تعطیل‌شده و لغو محدودیت‌های تولید در برخی استان‌ها اشاره کرد.
علی‌رغم رشد نسبی تولید زغال‌سنگ چین در سال ۲۰۲۲، طی سال‌های بعد تولید این محصول در چین روندی نزولی را تجربه کرد. بروز چندین حادثه معدنی منجر به تعطیلی موقت برخی معادن و انجام بازرسی‌های گسترده ایمنی شد که این عوامل تاثیر منفی بر حجم تولید این کشور داشت. در پاسخ به این وقایع، دولت چین در سپتامبر ۲۰۲۳ مقرراتی را تصویب کرد که بر اساس آن، احداث معادن جدید با ظرفیت کمتر از ۹۰۰ هزار تن در سال ممنوع شد؛ چرا که معادن با ظرفیت پایین‌تر معمولا با ریسک بالاتری از نظر ایمنی مواجه هستند.
بعد از چین، استرالیا مهم‌ترین تولیدکننده و همچنین صادرکننده زغال‌سنگ کک‌شو در جهان محسوب می‌شود و نقشی کلیدی در تامین بازار جهانی، به‌ویژه برای کشورهای صنعتی مانند چین، ایفا می‌کند .در سال ۲۰۲۱، تولید زغال‌سنگ کک‌شو در استرالیا نسبت به سال قبل کاهش یافت و از ۱۸۹ میلیون تن در سال ۲۰۲۰ به حدود ۱۷۱ میلیون تن رسید. این کاهش عمدتا ناشی از شرایط نامساعد جوی به‌دلیل پدیده اقلیمی لانینا (سرد شدن آب‌های اقیانوس آرام همراه با بارش‌های شدید و سیلاب‌ها)، تاثیرات همه‌گیری کووید-۱۹ بر نیروی کار و کمبود نیروی متخصص بود. در نتیجه این عوامل، شرکت‌های معدنی نتوانستند تولید خود را افزایش دهند یا از افزایش قیمت جهانی زغال‌سنگ به‌طور کامل بهره‌مند شوند.
پس از سه سال متوالی پدیده لانینا، استرالیا در سال ۲۰۲۳ برای نخستین بار طی هفت سال گذشته، شرایط اقلیمی ال‌نینو را تجربه کرد. ال‌نینو معمولا با هوای گرم‌تر و خشک‌تر همراه است که شرایط بهتری برای فعالیت معادن فراهم می‌کند. البته احتمال بروز آتش‌سوزی‌های جنگلی نیز افزایش یافته که تولید را تحت تاثیر قرار می‌دهد. لازم به ذکر است که در این سال، کمبود نیروی کار همچنان یکی از چالش‌های اصلی معادن در استرالیا محسوب می‌شد. از طرفی استرالیا از سال ۲۰۲۳ به زمره صادرکنندگان کک پیوست که طبیعتا صادرات زغال‌سنگ کک‌شو این کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
تولید زغال‌سنگ در روسیه در سال ۲۰۲۲ با رشدی ۱.۲ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۱، از ۱۰۴ به ۱۲۰ میلیون تن رسید. با این حال، تحریم‌هایی که در واکنش به جنگ اوکراین به روسیه بر این کشور اعمال شد، در کنار محدودیت‌های حمل‌ونقل ریلی در مسیرهای شرقی، مانع از آن شد که روسیه بتواند به‌طور کامل از افزایش تقاضای جهانی و قیمت‌های بالا بهره‌مند شود. در پی این شرایط ژئوپلیتیکی، تمرکز تولید زغال‌سنگ از مناطق مرکزی و غربی روسیه به سمت مناطق شرقی منتقل شده که این جابجایی، بر میزان تولید این کشور اثرگذار بود.
تجارت زغال سنگ کک‌شو متاثر از جنگ و تحولات فناورانه
صادرات جهانی زغال‌سنگ کک‌شو با نرخ رشد متوسط سالانه ۱.۰۴ درصد، طی سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ در نمودار ۲ بررسی شده است. کشورهایی مانند استرالیا با سهم ۴۱ درصد، مغولستان با سهم حدود ۱۸ درصد و روسیه با سهم ۱۳ درصد، به‌عنوان بزرگترین صادرکنندگان این ماده معدنی در سطح جهانی شناخته می‌شوند. در سال‌های مورد بررسی روند صادرات استرالیا به‌عنوان بزرگترین صادرکننده این محصول، روندی نزولی داشت که این امر علی‌رغم افزایش واردات کشورهای جنوب‌شرق آسیا (به‌ویژه اندونزی، ویتنام و هند)، عمدتا به دلیل کاهش واردات چین از استرالیا بود. چین واردات زغال‌سنگ استرالیایی، را به‌دلیل تحقیقات در مورد منشا کووید-۱۹ ممنوع کرد و این درخواست را به عنوان یک اقدام سیاسی و مداخله‌جویانه از طرف استرالیا تعبیر کرد و به آن واکنش منفی نشان داد.
این روند کاهش، ادامه داشته و در سال ۲۰۲۳، صادرات زغال‌سنگ کک‌شوی استرالیا با کاهش حدود ۵ درصدی نسبت به سال به ۱۵۱ میلیون تن رسید؛ در حالی که محدودیت‌های تجاری پیشین از سوی چین لغو شده بود، مجموعه‌ای از عوامل نظیر واژگونی قطار در بندر گلدستون و اختلال در فرایند حمل و نقل طی سه‌ماهه نخست سال و همین‌طور رشد تولید و صادرات کک از طرف استرالیا باعث شد روند نزولی صادرات زغال‌سنگ کک‌شوی استرالیا متوقف نشود. به طور کلی، عواملی نظیر شرایط نامساعد آب‌وهوایی، توقف موقت فعالیت برخی معادن و افزایش رقابت از سوی روسیه که زغال‌سنگ خود را با قیمت‌های رقابتی به بازار جهانی عرضه کردند، نقش مهمی در کاهش صادرات استرالیا ایفا کردند و صادرات روسیه نیز توانست بخشی از تقاضای بازارهای هدف استرالیا را تصاحب کند.
مغولستان در سال ۲۰۲۳ با افزایش چشمگیر صادرات زغال‌سنگ کک‌شو، حجم صادرات خود را به بیش از ۳.۵ برابر رساند و با کسب سهم ۱۵ درصدی از تجارت جهانی، به دومین صادرکننده بزرگ این محصول پس از استرالیا بدل شد. یکی از عوامل اصلی این رشد، افزایش قابل توجه واردات چین از مغولستان بود؛ روندی که در سال ۲۰۲۴ نیز ادامه داشته و موجب تداوم رشد صادرات این کشور شد.
میزان واردات زغال سنگ کک‌شو طی سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ در نمودار ۳ بررسی شده است. چین با سهم ۳۲ درصد، هند با سهم ۲۰ درصد، اتحادیه اروپا ۱۴ درصد، ژاپن ۱۰ درصد، کره جنوبی ۶.۵ درصد، از واردکنندگان اصلی زغال سنگ کک‌شو به شمار می‌آیند. در این بازه ۵ ساله، نرخ رشد متوسط واردات جهانی ۳ درصد بود.
در ژانویه ۲۰۲۰، تنها چهار روز پس از آغاز قرنطینه شهر ووهان توسط دولت چین، دولت مغولستان در راستای مقابله با شیوع کووید-۱۹، مرزهای خود را با چین بست؛ اگرچه در ادامه، برخی تبادلات کالایی میان دو کشور از سر گرفته شد، اما ترانزیت کالا از طریق کامیون‌ها به‌شدت با اختلال مواجه شد و در موارد متعدد، مثبت بودن نتیجه تست کووید رانندگان موجب توقف کامل تردد در گذرگاه‌های مرزی می‌شد؛ در نتیجه، بسیاری از این گذرگاه‌ها یا به‌طور کامل مسدود بودند یا با ظرفیت بسیار محدود فعالیت می‌کردند. در سال ۲۰۲۱ میزان واردات چین، از ۸۴ هزار تن به ۵۳ هزار تن کاهش پیدا کرد. در این سال، چین با افت تولید فولاد به دلیل کاهش پروژه‌های عمرانی و سیاست‌های محدودکننده زیست‌محیطی مواجه شد که کاهش تقاضا برای زغال‌سنگ کک‌شو را در پی داشت. با بهبود تولید فولاد در چین، مصرف و در کنار آن واردات زغال‌سنگ کک‌شو از سال ۲۰۲۲ به بعد در این کشور رشد داشت.
هند بعد از چین بزرگترین واردکننده زغال‌سنگ کک‌شو در جهان است. روند تجارت این کشور با شیب ملایم به صورت کلی صعودی است؛ اما بیشترین میزان رشد در سال ۲۰۲۲ اتفاق افتاده که هند با واردات حدود ۶۹ میلیون تن، حدود ۲۱ درصد از کل واردات جهانی را به خود اختصاص داد که ۸ میلیون تن بیشتر از واردات سال قبل است. از دلایل روند صعودی واردات زغال‌سنگ کک‌شو به این کشور می‌توان به‌دلایل همچون رشد اقتصادی این کشور در کنار افزایش تقاضا در صنعت فولاد هند اشاره کرد.
گزارش‌ها نشان می‌دهند که علی‌رغم جهش مصرف زغال سنگ کک‌شو، ناشی از بهبود اقتصادی پس از کرونا، واردات این محصول به اتحادیه اروپا، ژاپن و کره‌جنوبی روندی نسبتا کاهشی داشته است. این کاهش ناشی از جایگزینی فناوری‌ها (نظیر رشد فولادسازی با کوره قوس الکتریکی)، تعطیلی برخی معادن کک‌شو و تشدید سیاست‌های اقلیمی در اروپا بوده است.
پس از افت واردات در ۲۰۲۰ به دلیل پاندمی کووید-۱۹، ژاپن و کره جنوبی تا ۲۰۲۲ واردات زغال‌سنگ کک‌شو را به سطح قبلی خود بازگرداندند؛ اما از آن پس، مجدد روندی کاهشی در پیش گرفتند. این کاهش ناشی از سیاست‌های اقلیمی، تغییر فناوری‌های تولید فولاد و محدودیت واردات از روسیه پس از جنگ اوکراین است. با اعمال تحریم‌های غرب علیه روسیه، کشورهای مصرف‌کننده به‌ویژه در آسیا و اروپا به منابع جایگزین مانند استرالیا و مغولستان روی آوردند. این تغییر جهت در واردات، الگوی تجارت جهانی زغال‌سنگ کک‌شو را دگرگون کرده و رقابت برای دسترسی به منابع غیرروسی را افزایش داد؛ روندی که باعث رشد تقاضا از دیگر کشورها، افزایش قیمت‌ها و کسری عرضه در بازارهای جهانی شده است.