قیمت اسید سولفوریک در کشور ایران از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۳ دچار نوسانات قابل توجهی شده است. این تغییرات به طور مستقیم تحت تاثیر عرضه قابل توجه اسید سولفوریک، توسط واحد تولید اسید اجباری شرکت ملی صنایع مس ایران بوده که موجب تغییرات مهمی در بازار داخلی شد.
شرکت ملی صنایع مس ایران با تولید اجباری حجم قابل توجهی اسید سولفوریک بهعنوان محصول جانبی فرآیند ذوب مس، نقش مهمی در تغییرات بازار داخلی این محصول ایفا کرده است. این شرکت با عرضه اسید سولفوریک با کیفیت بالا و قیمت رقابتی در کشور، توانست سهم بزرگی از بازار داخلی را از آن خود کند. تولید اجباری این محصول باعث شد تا رقابت برای تولیدکنندگان اختیاری اسیدسولفوریک سختتر شده و قیمتها در بازار با توجه به افزایش عرضه و فروش این محصول، کاهش قابل توجهی یابد.
اسید سولفوریک با فرمول شیمیایی H₂SO₄، یکی از مهمترین و پرکاربردترین مواد شیمیایی در صنایع مختلف به شمار میآید. این محصول در تولید کودهای شیمیایی، استخراج فلزات، تولید اسیدفسفریک، تصفیه آب و صنایع پتروشیمی کاربرد فراوان دارد. تولید این محصول به دو صورت اختیاری و اجباری صورت میگیرد. تولید اختیاری اسید سولفوریک در واحدهای صنعتی از طریق فرآیندهای گوگردسوزی، تشویه سنگ پیریت و بازیابی گوگرد به شکل اسید سولفوریک انجام میشود؛ از سوی دیگر در واحدهای تولید اجباری اسیدسولفوریک، این محصول بهعنوان محصول جانبی در صنایع ذوب فلزات پایه همچون مس، روی و سرب نیز تولید میشود. در این صنایع برای کنترل آلایندگی، گاز دیاکسید گوگرد تولید شده در فرآیند ذوب فلزات، به اسید سولفوریک تبدیل میشود. پالایشگاههای نفت و نیروگاههای زغالسنگسوز نیز از دیگر منابع تولید اسید سولفوریک بهعنوان محصول جانبی (اجباری) هستند.
در گذشته بازار اسید سولفوریک کشور، عمدتا تحت تاثیر تقاضای داخلی قرار داشت و با توجه به چالشهای صادرات این محصول، واحدهای گوگردسوز به اندازه نیاز بازار داخل، اقدام به تولید و عرضه اسید سولفوریک میکردند. عرضه اسید سولفوریک در تالار محصولات شیمیایی بورس کالای ایران از آبان ماه سال ۱۳۸۷ آغاز شد و تا بهمن ۱۳۹۹ ادامه داشت. تا پیش از سال ۱۳۹۷، عمده اسیدسولفوریک عرضه شده در کشور توسط بخش خصوصی انجام میشد و شرکت ملی صنایع مس ایران تنها سهم کوچکی از این بازار را در اختیار داشت. در سال ۱۳۹۷ و در پی راهاندازی کارخانههای تولید اسید سولفوریک در مجتمعهای سرچشمه و خاتونآباد، شرکت ملی صنایع مس ایران به تولیدکننده اصلی اسید سولفوریک در کشور بدل شد.
در ابتدا، عرضه این محصول جانبی که به صورت اجباری و در راستای حفاظتهای زیست محیطی صورت گرفته بود، موجب افزایش عرضه اسید سولفوریک با کیفیت بالا و قیمت بسیار پایینتر از واحدهای تولید اختیاری به بازار شد؛ چرا که میزان عرضه بسیار بیشتر از تقاضای داخلی بود و صادرات آن نیز توجیه فنی و اقتصادی پایینی داشت. در نتیجه این اقدام، بسیاری از تولیدکنندگان اختیاری اسید سولفوریک، نتوانستند با قیمت عرضه شده توسط شرکت ملی مس رقابت کنند و سهم بازار خود را از دست دادند؛ این روند بهویژه با کاهش خرید اسیدسولفوریک از بورس کالا بیشتر نمایان شد.
عرضه اسیدسولفوریک در بورس، تحت تاثیر عرضههای ارزانقیمت این محصول توسط شرکت ملی صنایع مس ایران قرار گرفت و این امر موجب نگرانی تولیدکنندگان اختیاری شد که توان رقابت با قیمتهای پایینتر شرکت ملی صنایع مس ایران را نداشتند؛ در نهایت، شرکت ملی صنایع مس ایران با افزایش ظرفیت تولید اسید سولفوریک خود به بیش از ۱.۵ میلیون تن در سال و تولید نزدیک به یک میلیون تنی این محصول در هر سال، باعث تعطیلی تعدادی از کارخانههای اسید سولفوریک در کشور شد. این موضوع حتی تولید اسید سولفوریک مجتمع پتروشیمی رازی را نیز به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان قدیمی اسید سولفوریک در کشور تحت تاثیر قرار داد. لازم به ذکر است که این مجتمع اسید سولفوریک تولیدی را عمدتا بهعنوان خوراک برای واحد تولید اسید فسفریک مصرف میکند و تنها بخش مازاد آن را به بازارهای داخلی یا صادراتی عرضه میکند. از دیگر واحدی که به واسطه کاهش قیمت اسید سولفوریک در کشور دچار بحران شده میتوان به شرکت کیمیا داران کویر یزد اشاره کرد که دو واحد تولید اسید سولفوریک به ظرفیت مجموع ۸۶۶ تن در روز دارد. بر اساس گزارشهای مختلف، این شرکت با چالشهای جدی در رقابت با محصول تولیدی شرکت ملی مس مواجه شده است.
عرضه با یک چهارم قیمت بازار
بورس کالای ایران، بهعنوان یکی از نهادهای تنظیمکننده بازار مواد شیمیایی، معدنی، فرآوردهای نفتی و کشاورزی فعالیت میکند که قیمتها بر اساس عرضه و تقاضا تعیین و بهطور عمومی قدر دسترس است. در نمودار ۱ روند تغییرات قیمت اسید سولفوریک کشور ارایه شده است.
همانگونه که در این نمودار مشاهده میشود، پیش از آنکه شرکت ملی صنایع مس ایران قدم به بازار تولید اسید سولفوریک بگذارد، تامین این محصول در کشور در اختیار بخش خصوصی قرار داشت؛ در آن سالها، بهویژه بازه سالهای ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸، قیمت این ماده حیاتی با روندی آرام اما پیوسته، رو به افزایش نهاد؛ بهگونهای که در سال ۱۳۹۶، بهای هر تن اسید سولفوریک در بورس کالای ایران به حدود ۳.۱ میلیون ریال به ازای هر تن رسید؛ این روند افزایشی در سالهای بعد نیز ادامه یافت و میانگین قیمتها در سالهای ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ به ترتیب ۵.۱ و ۵.۷ میلیون ریال بر تن بود. افزایش نرخ اسید سولفوریک، بازتابی از تاثیر همزمان چندین عامل از جمله افت ارزش ریال، رشد روزافزون تقاضای صنعتی، توسعه صنایع تولید کودهای فسفاته و جهش محسوس در قیمت جهانی گوگرد بهعنوان ماده اولیه در تولید این اسید بود.
نمودار ۲ به بررسی عرضه اسید سولفوریک در بورس کالا و شرکت ملی صنایع مس ایران (عرضه در بورس و خارج از بورس کالا) در بازه زمانی سالهای ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۳ میپردازد. همانطور که مشاهده میشود، حجم معاملات در بورس کالا طی دوره مورد بررسی، بسیار محدود بوده و از سال ۱۴۰۰ به بعد قطع شده است. همانطور که پیشتر اشاره شد، شرکت ملی صنایع مس ایران از سال ۱۳۹۷ به صورت جدی وارد بازار اسید سولفوریک شد و به نظر میرسد افزایش حجم معاملات بورس در سال ۱۳۹۷ به متوسط ماهانه ۳.۲ هزار تن نیز ناشی از همین مساله باشد. با رشد تولید و عرضه اسید سولفوریک اجباری این شرکت در خارج از بورس، به تدریج حجم معاملات بورس کالا در سال ۱۳۹۸ با افت شدید مواجه شد و به نظر میرسد عرضه محدود شرکت ملی مس در آن، صرفا با هدف کشف قیمت بوده باشد.
همانطور که پیشتر اشاره شد، شرکت ملی صنایع مس ایران در اواخر سال ۱۳۹۷، شروع به تولید اسید سولفوریک اجباری کرد و این امر منجر به مازاد عرضه در بازار شد. در پی افتتاح واحدهای تولید اسید سولفوریک سرچشمه و خاتون آباد، حجم عرضه توسط این شرکت با قیمت رقابتی یک چهارم بازار بسیار بالا رفت. در پی این اقدام روند صعودی قیمت در بورس کالا متوقف و توازن رقابتی در بازار دچار دگرگونی شد. به طور کلی میانگین قیمت اسید سولفوریک این شرکت در سهماهه پایانی سال ۱۳۹۷ حدود ۳.۹ میلیون ریال بود؛ در حالی که در همین بازه، میانگین قیمت اسید سولفوریک شرکتهای تولیدکننده اختیاری حدود ۶ میلیون ریال بود.
در سال ۱۳۹۸، بهطور متوسط ماهانه حدود ۷۰۰ تن اسید سولفوریک در بورس ایران به فروش رسید و قیمت پایه اسید سولفوریک در شرکت ملی صنایع مس حدود ۱.۶ میلیون ریال به ازای هر تن ثبت شد که این رقم تا پایان سال ۱۳۹۹ به حدود ۱.۱ میلیون ریال کاهش یافت. این کاهش قیمت اسید سولفوریک در حالی صورت گرفته که در این سالها بازار گوگرد رشد قابل توجهی را تجربه میکرد. گوگرد، به عنوان ماده اولیه تولید اسید سولفوریک در واحدهای اختیاری، عمدتا توسط شرکت پالایش گاز شهید هاشمینژاد تامین میشود. در این بازه، قیمت هر کیلوگرم گوگرد از ۱.۳ هزار ریال به ۲.۸ هزار ریال رسید و افزایشی ۲.۲ برابری را تجربه کرد. این رشد، همراه با تورم هزینههای حملونقل، بر بهای تمامشده تولید اثر گذاشت و موجب شد قیمت اسید سولفوریک در بازار اختیاری از سال ۱۳۹۹ روندی صعودی در پیش گیرد و تا پایان سال به حدود ۱۰ میلیون ریال بر تن برسد.
خروج بورس از گردونه بازار اسید سولفوریک
به طور کلی هدف اصلی شرکت ملی مس از عرضه اسید سولفوریک در بورس، مدیریت موجودی مازاد و جلوگیری از پر شدن مخازن ذخیرهسازی بود؛ چرا که این محصول، بهعنوان محصول جانبی فرآیند ذوب مس، برای شرکت اهمیت اقتصادی مستقلی نداشت .لذا عدم تمایل به رشد متناسب قیمت فروش و افزایش اختلاف قیمت اسید سولفوریک عرضه شده توسط شرکت ملی صنایع مس ایران با واحدهای بخش خصوصی موجب شد که تولید واحدهای اختیاری به حداقل رسیده و عرضه اسید سولفوریک در بورس کالا تا حدودا ابتدای سال ۱۴۰۰ تداوم داشته باشد.
همزمان با توقف عرضه اسید سولفوریک در بورس کالا، عرضه شرکت ملی مس در بازار همچنان روند افزایشی داشت و به حدود ۶۴ هزار تن در ماه رسید. از سال ۱۴۰۰ به بعد، با تغییر در شرایط بازارهای جهانی، بهویژه افزایش تقاضا برای کودهای شیمیایی که نیازمند اسید سولفوریک هستند، قیمت این محصول روندی صعودی به خود گرفت؛ ولی این عامل نیز موجب تحریک بازار داخل نشد و شرکت ملی مس به عنوان رقیب بلامنازع در بازار اسید سولفوریک کشور باقی ماند.
در سالهای ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲، فروش ماهانه شرکت ملی صنایع مس ایران به ترتیب به ۷۲ هزار و ۶۹ هزار تن رسید که ناشی از رشد ذوب مس و افزایش بازیابی گوگرد گازهای خروجی بود. در پی حذف رقبا و افزایش نرخ جهانی اسید سولفوریک، در سال ۱۴۰۱، شرکت ملی مس اسید سولفوریک خود را با قیمتهایی بالاتر از ۱۲ میلیون ریال به ازای هر تن به فروش رساند؛ رقمی که اوج تاریخی این محصول در بازه مورد بررسی به شمار میرود. این جهش قیمتی، ناشی از افزایش بهای جهانی گوگرد، رشد صادرات و همچنین افزایش تقاضای داخلی و بینالمللی برای مشتقات اسید سولفوریک بود. با این حال، روند صعودی در سال ۱۴۰۲ متوقف شد و میانگین قیمت به حدود ۵.۵ میلیون ریال بر تن کاهش یافت که نشان از اشباع نسبی بازار داشت. در سال ۱۴۰۳ نیز قیمتها با ثبات نسبی در محدوده ۵.۷ میلیون ریال بر تن قرار گرفتند .
در مجموع، عرضه اسید سولفوریک با کیفیت بالا و قیمت بسیار پایین توسط شرکت ملی صنایع مس ایران، نهتنها سهم بزرگی از بازار داخلی را به خود اختصاص داد، بلکه توقف تولید در تعدادی از واحدهای بخش خصوصی و خروج بورس کالا از گردونه بازار این محصول را نیز به دنبال داشت.