خاک فسفات، ستون تولید اسید فسفریک و کودهای فسفاته، نقشی حیاتی در امنیت غذایی و توسعه صنایع شیمیایی دارد. این ماده معدنی، با کاربردهای گسترده در کشاورزی، صنایع شیمیایی و فناوری‌های نوین، تحت تاثیر سیاست‌های داخلی چین و روندهای بازار جهانی، مسیر پرچالشی را در بازار چین طی می‌کند.
چین با سهم ۴۶ درصدی از تولید جهانی خاک فسفات در سال ۲۰۲۴، همچنان بزرگ‌ترین تولیدکننده این ماده معدنی است. در سال‌های اخیر، محدودیت‌های صادراتی و افزایش سریع تقاضا برای فسفات عمدتا در بخش کشاورزی و صنایع مرتبط با انرژی‌های تجدیدپذیر، چالش‌های مهمی را برای مدیریت بازار و ثبات قیمت سنگ فسفات ایجاد کرده است. با این حال دولت چین با درک اهمیت فسفات در تامین امنیت غذایی کشور، سرمایه‌گذاری‌های متعددی در توسعه زنجیره ارزش فسفات صورت داده‌است.
خاک فسفات (قابل تجارت) که عمدتا از فرآیندهای پرعیارسازی سنگ فسفات بدست می‌آید، به‌عنوان مهم‌ترین منبع فسفر در صنعت کشاورزی کاربرد دارد که در تولید اسید فسفریک و کودهای فسفاته مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر کشاورزی، ترکیبات فسفاته در صنایع شیمیایی، تولید مواد شوینده، افزودنی‌های غذایی و حتی در تولید باتری‌های لیتیوم-آهن-فسفات (LFP) در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر نیز کاربرد گسترده‌ای دارند. پراکندگی جغرافیایی محدود ذخایر سنگ فسفات، موجب شده بازار جهانی این ماده تحت تاثیر سیاست کشورهای تولیدکننده عمده، به‌ویژه چین و مراکش قرار بگیرد. این مهم، لزوم پایش مستمر روند تولید، مصرف و قیمت بازار جهانی را برای برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و تضمین امنیت غذایی دوچندان می‌کند.
مراکش با حدود ۵۰ میلیارد تن ذخیره سنگ فسفات، به‌تنهایی ۶۷ درصد ذخایر جهان را در اختیار دارد و چین با حدود ۳.۷ میلیارد تن ذخیره (حدودا ۵ درصد کل ذخایر جهان)، در جایگاه دوم دارنده بیش‌ترین ذخایر سنگ فسفات در جهان قرار دارد؛ این در حالی است که در تولید، چین یکه‌تاز جهان بوده و در سال ۲۰۲۴ با تولید حدود ۱۱۰ میلیون تن سنگ فسفات، ۴۶ درصد از کل تولید جهان را به خود اختصاص داده است. به واسطه نیاز به تامین نیاز غذایی بیش از ۱.۴ میلیارد نفر جمعیت، نیاز چین در بخش کشاورزی بسیار گسترده است؛ لذا با توجه به محدودیت اراضی، لزوم بهره‌وری محصولات کشاورزی در این کشور بسیار بالا و مقادیر قابل توجهی کود شیمیایی در بخش کشاورزی چین به مصرف می‌رسد؛ این موضوع باعث شده‌است که چین علاوه بر بزرگ‌ترین تولیدکننده سنگ فسفات در جهان، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آن نیز لقب بگیرد. در سال‌های اخیر، دولت چین با درک اهمیت منابع فسفات در تامین امنیت غذایی، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در نوسازی فرآیند استخراج فسفات انجام داده و هم‌زمان به ترویج روش‌های کشاورزی نوآورانه‌تر و استفاده بهینه از منابع پرداخته‌است که موجب افزایش تقاضا برای انواع کودهای شیمیایی نیز شده است و پیش‌بینی می‌شود این روند در آینده نیز ادامه داشته باشد.
تلاش دولت چین برای ایجاد هم‌ترازی میان تولید و مصرف سنگ فسفات
نمودار ۱، تولید و مصرف سنگ فسفات در چین را طی سال‌های ۲۰۲۰ الی ۲۰۲۴ نشان می‌دهد. همانطور که مشاهده می‌شود، در بازه مورد بررسی، تولید و مصرف هر دو به میزان ۲۷ درصد افزایش یافتند. مصرف داخلی چین در حوزه سنگ و خاک فسفات بسیار گسترده و متنوع است و عمدتا توسط سه بخش اصلی کشاورزی، صنایع شیمیایی و فناوری‌های نوین هدایت می‌شود و بزرگ‌ترین سهم مصرف، به تولید اسید فسفریک اختصاص دارد که خوراک اصلی برای تولید انواع کودهای فسفاته نظیر DAP (دی‌آمونیوم فسفات) و MAP (مونوآمونیوم فسفات) است؛ محصولاتی که به دلیل وسعت اراضی کشاورزی چین و نیاز به حفظ بهره‌وری خاک، همواره تقاضای بالایی دارند. در سال‌های اخیر، رشد سریع صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه تولید باتری‌های لیتیوم-آهن-فسفات (LFP) برای خودروهای برقی و سیستم‌های ذخیره انرژی، به یک عامل تاثیرگذار در افزایش تقاضای داخلی فسفات بدل شده است. این ترکیب متنوع از صنایع مصرف‌کننده در کنار سیاست‌های جدید دولت چین برای به خودکفایی رسیدن کامل غذایی، باعث شده بخش عمده تولید داخلی سنگ فسفات در داخل کشور مصرف شود؛ به همین سبب، دولت چین در دوره‌های کمبود عرضه، مجبور بر اعمال محدودیت‌هایی برای صادرات محصولات فسفاته شده تا نیاز بازار داخلی را به طور کامل تامین کند. این عوامل، سبب شدند که در بازه ده ساله، از ۲۰۱۵ الی ۲۰۲۴، صادرات محصولات فسفاته چین، حدود ۹۰ درصد کاهش را تجربه کند.
نمودار ۲، بیانگر تغییرات میزان ذخیره سنگ فسفات چین از ۲۰۲۰ الی ۲۰۲۴ است. این کشور در سال ۲۰۲۱ با افزایش شدید ذخایر از حدود ۲ به ۳.۷ میلیارد تن، سهم جهانی خود از ذخایر فسفات را از ۲ درصد به ۵ درصد رساند. بنا بر گزارش‌های رسمی دولت چین، با بازنگری‌هایی که بر پایه داده‌های رسمی جدید انجام شد، ذخایر فسفات تعدیل شده‌است؛ این امر به این معنا است که افزایش ذخیره بنابر استخراج یا کشفی جدید نبوده و تنها به دلیل بازنگری آماری و اصلاح مقداری از منابع به ذخایر معدنی بوده است. با این حال، با افزایش ناگهانی ذخایر، نسبت تولید به ذخایر نیز اصلاح شد (کاهش یافت) و اکنون در روندی ثابت، سالیانه حدود ۳ درصد از ذخایر در دسترس، در حال ورود به چرخه تولید هستند.
نمودار ۳ قیمت سنگ فسفات را در چین برحسب یوان به‌ازای هر تن بیان می‌کند. قیمت سنگ فسفات در چین از سال ۲۰۲۰ تا اواسط سال ۲۰۲۵، به طور متوسط سالانه رشد قابل توجه حدود ۱۷ درصد را تجربه کرده‌است. این رشد عمدتا ناشی از کاهش ذخایر با عیار متوسط و بالا، طولانی بودن توسعه معادن جدید و محدودیت‌های زیست‌محیطی، به همراه رشد تقاضا در کشاورزی، صنایع شیمیایی و باتری‌های لیتیوم-آهن-فسفات و همین‌طور رشد قیمت‌های جهانی بوده‌است. عوامل ذکر شده، موجب جهش حدود ۱۶۰ درصدی قیمت این محصول از ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ بوده و سپس در بازه ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۵، قیمت سنگ فسفات در سطوح بالای حدود یک هزار تا ۱.۱ هزار یوان بر تن تثبیت شده است. پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده با ادامه روند صعودی مصرف و تولید و علی‌رغم روند نسبتا ثابت میزان ذخایر و نسبت تولید به ذخیره، بازار سنگ فسفات با چالش‌های جدیدی روبرو شود.
