نسبت تجارت بین‌المللی کاتد به کنسانتره مس طی سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴ روندی نزولی را تجربه کرده و از ۲۷ درصد به ۲۰ درصد کاهش یافته است؛ علت اصلی این امر، کاهش تعرفه ذوب و پالایش در دهه‌های اخیر و همچنین رشد سریع‌تر ظرفیت استخراج کنسانتره نسبت به ظرفیت جهانی ذوب و تصفیه بوده است.
تنها در سال ۲۰۲۰ روند کلی دچار تغییر شد و این نسبت با افزایش حدود ۴ درصدی همراه شد. کاهش تولید کنسانتره به دلیل شیوع و همه‌گیری ویروس کووید-۱۹ و استفاده از ذخایر موجودی انبار کاتد شرکت‌های بزرگ در کنار رشد مصرف کاتد چین، نقش مهمی در این افزایش ایفا کرد؛ اما از سال ۲۰۲۱ به بعد، افزایش قیمت جهانی مس و ادامه روند کاهش تعرفه‌های ذوب و پالایش موجب شد فروش کنسانتره مقرون‌به‌صرفه‌تر بوده و سهم تجارت کاتد در مقایسه با کنسانتره کاهش یافته و روند نزولی در سهم تجارت کاتد به کنسانتره مجددا مشاهده شود.
نقش مس در اقتصاد جهانی روزبه‌روز پررنگ‌تر می‌شود و امروزه نیز با گسترش فناوری‌های نوین، حرکت اقتصاد جهانی به سمت انتشار کربن صفر و توسعه انرژی‌های پاک بر این روند افزوده و مس را به یکی از عناصر کلیدی در ایجاد زیرساخت‌های آینده بدل کرده است. در این میان صنایعی نظیر خودروهای برقی، باتری‌های شارژی و انرژی‌های تجدیدپذیر، سهم فزاینده‌ای از رشد مصرف جهانی این فلز را به خود اختصاص داده‌اند. این تغییرات در سطح تقاضا به‌طور مستقیم ساختار تجارت بین‌المللی مس را نیز دگرگون ساخته است؛ به عبارتی تمرکز معادن مس در کمربندهای خاص فلززایی در جهان و محدودیت‌های مرتبط با آن و همین‌طور دگرگون شدن ساختار توزیع سود در زنجیره این ماده معدنی، باعث شده کشورهای مختلف ناچار به بازنگری در سیاست‌های تولید، صادرات و سرمایه‌گذاری شوند که تجارت این فلز بیش از هر زمان دیگر، بازتابی از سیاست‌های جدید دولت‌ها در قبال تولید و تحولات یاد شده محسوب می‌شود؛ از این رو، بررسی نسبت تجارت کنسانتره به کاتد هر کشور می‌تواند شاخصی برای ارزیابی جهت‌گیری‌های سیاستی آن کشور در زنجیره صنعت مس نیز محسوب شود. اهمیت این مقایسه به‌ویژه در دهه‌های اخیر بیشتر شده و برخی اقتصادهای بزرگ مصرف‌کننده با واردات گسترده کنسانتره و توسعه ظرفیت‌های ذوب و پالایش داخلی، مسیری برای تامین کاتد مصرفی خود ایجاد کرده‌اند. در چنین شرایطی، تغییر نسبت تجارت کنسانتره به کاتد در مقیاس بین‌المللی می‌تواند معیاری روشن برای فهم جابه‌جایی جغرافیای تولید در زنجیره جهانی مس باشد.
در نمودار ۱ میزان تجارت جهانی کنسانتره مس از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۲۴ به تصویر کشیده شده است. طی این دوره، صادرات جهانی کنسانتره مس با رشد سالیانه‌ای معادل ۳.۷ درصد، روندی کاملا صعودی را تجربه کرده و حجم آن از حدود ۳۲ میلیون تن در سال ۲۰۱۵ به حدود ۴۵ میلیون تن در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته است. بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که کشور پرو با حدود ۹۰ درصد افزایش در حجم صادرات، بیشترین تاثیر را در تحقق این رشد جهانی داشته و توانسته رشد سالیانه‌ای در حدود ۶.۶ درصد به ثبت برساند. در همین حال، شیلی به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده کنسانتره مس، از حدود ۹ میلیون تن فروش خارجی در سال ۲۰۱۵، با رشد سالیانه ۵.۶ درصدی به حدود ۱۴.۵ میلیون تن در سال ۲۰۲۴ رسیده است. این کشور پس از تجربه افت ۱۲ درصدی در بازه ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳، در سال ۲۰۲۴ با افزایش ۲۳ درصدی فروش خارجی، بار دیگر به مسیر رشد بازگشت و توانست سهمی معادل ۳۰ درصد از کل صادرات جهانی را در اختیار گیرد. در این میان، کل صادرات جهانی تنها در دو مقطع با افت همراه بوده است. نخست در سال ۲۰۲۰، به دلیل شیوع کرونا و اختلال در زنجیره تامین، کاهش تجارت حدود ۵ درصدی رخ داد؛ مورد دیگر در سال ۲۰۲۴ بود که علی‌رغم افزایش صادرات شیلی، کاهش صادرات سایر کشورها موجب افت حدود ۲ درصدی کل صادرات شد. به طور کلی، کشورهای مستقر در آمریکای جنوبی، نقش مهمی در تامین کنسانتره مورد نیاز دیگر کشورها دارند؛ به نحوی که در سال ۲۰۲۴ بیش از ۶۰ درصد کل صادرات کنسانتره مس جهان از مبادی این قاره صورت گرفت.
شایان ذکر است که به دلایل مختلف، آمار واردات جهانی این محصول تطابق کاملی با آمار صادرات آن ندارد و با توجه به تمرکز تولید و صادرات کنسانتره در کشورهای محدودتری نسبت به کشورهای واردکننده، برآورد می‌شود اطلاعات مرتبط با صادرات کنسانتره مس، ارزیابی دقیق‌تری از وضعیت تجاری این بازار را ارایه می‌دهد.
در بخش واردات چین رهبر بلامنازع بازار است؛ واردات این کشور طی دوره مذکور با رشد سالیانه ۸ درصد از ۱۳ میلیون تن به ۲۸ میلیون تن افزایش یافت و افزایشی معادل ۱۱۲ درصدی در حجم تجارت این کشور را رقم زده تا در سال ۲۰۲۴ با سهمی حدود ۶۶ درصدی از کل واردات جهان، جایگاه نخست خود را تثبیت کند. در کنار چین، ژاپن به عنوان دومین واردکننده بزرگ کنسانتره مس با وجود نوسانات دوره‌ای، توانسته میانگین وارداتی نزدیک به ۵ میلیون تن را حفظ کند و با رشد سالیانه‌ای کمتر از ۱ درصد، در سال ۲۰۲۴ سهمی حدود ۱۲ درصد از واردات جهانی را به خود اختصاص دهد. به طور کلی، چین به تنهایی بار رشد تقاضای وارداتی جهان را به دوش می‌کشد. این موضوع ناشی از رشد قابل توجه اقتصادی و صنعتی این کشور و سرمایه‌گذاری هنگفت در صنایع ذوب فلزات بوده که افت شدید تعرفه‌های ذوب و پالایش و پریمیوم تولید محصولات نیمه‌ساخته را به دنبال داشته است.
در نمودار ۲ میزان تجارت بین‌المللی کاتد مس در جهان از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۲۴ قابل مشاهده است. صادرات کاتد مس در این دوره روندی نوسانی داشته و در مجموع رشد سالانه‌ای حدود ۱ درصد را ثبت کرده است. میزان صادرات از حدود ۸.۵ میلیون تن در سال ۲۰۱۵ به حدود ۹.۳ میلیون تن در سال ۲۰۲۴ رسیده است. بیشترین حجم صادرات در سال ۲۰۲۰ با حدود ۹.۵ میلیون تن محقق شد و کمترین میزان صادرات در سال ۲۰۱۷ با حدود ۸.۳ میلیون تن ثبت شد. در سال ۲۰۱۷ به دلیل افزایش قیمت مس و کاهش عرضه جهانی کاتد، برخی مصرف‌کنندگان بزرگ به سمت جایگزینی قراضه مس در فرآیندهای تولید روی آوردند که در نهایت افت صادرات را رقم زد. در مقابل، سال ۲۰۲۰ با وجود محدودیت‌های ناشی از کرونا، به دلیل تقاضای بالای چین و افزایش واردات حدود ۴.۵ میلیون تن در این کشور و نیز ورود پرقدرت کنگو به عرصه صادرات (به عنوان یکی از کشورهای بزرگ تولیدکننده کاتد هیدرومتالورژی مس)، رکوردی بی‌سابقه در تجارت جهانی کاتد مس رقم خورد.
شیلی طی بازه ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۳ بیشترین حجم صادرات کاتد مس را در اختیار داشت؛ اما در سال ۲۰۲۴ جایگاه نخست را به کنگو واگذار کرد. روند نزولی صادرات شیلی از سال ۲۰۱۸ آغاز شد که دلیل آن تمرکز بیشتر بر فروش کنسانتره ناشی از افت تعرفه‌های ذوب و پالایش و پیچیده‌تر شدن فرآیندهای ذوب و پالایش به‌ویژه در شرکت Codelco بود. در نتیجه طی این ۱۰ سال، صادرات کاتد شیلی با افت سالیانه‌ای حدود ۳ درصد مواجه شد و نهایتا حدود ۳۰ درصد کاهش یافت. با وجود این افت، شیلی همچنان در سال ۲۰۲۴ سهمی نزدیک به ۲۰ درصد از صادرات جهانی را به خود اختصاص داده و به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی باقی مانده است. ذکر این نکته حایز اهمیت است که عمده صادرات کاتد این کشور کاتد هیدرومتالورژی بوده است. در مقابل، کنگو در سایه سیاست‌های جدید دولت مبنی بر سرمایه‌گذاری‌های خارجی به‌ویژه از جانب چین، از سال ۲۰۱۸ به سمت تولید کاتد هیدرومتالورژی روی آورد و در سال ۲۰۲۰ بیش از ۱ میلیون تن کاتد صادر کرد و ظرف کمتر از ۴ سال با رشدی معادل ۱۰۰ درصد به حدود ۲ میلیون تن صادرات در سال ۲۰۲۴ رسید که رهبری صادرات جهانی کاتد را برای این کشور به ارمغان داشت.
در کنار این دو کشور، ژاپن نیز طی دوره مورد بررسی با رشد سالیانه‌ای حدود ۳ درصد، صادرات خود را از ۵۰۰ هزار تن در سال ۲۰۱۵ به حدود ۷۰۰ هزار تن در سال ۲۰۲۴ افزایش داد و سهمی معادل ۷ درصد از صادرات جهانی به دست آورد. سایر کشورها اما با روندی کاهشی مواجه شدند و حدود ۱۱ درصد از حجم صادراتی خود را از دست دادند. در روند واردات نیز نوسانات متعددی دیده می‌شود؛ اما نهایتا در سال ۲۰۲۴ حجم واردات جهانی کاتد مس در سطحی نزدیک به ۹ میلیون تن تثبیت شد و رشد سالیانه‌ای اندک و نزدیک به صفر را تجربه کرد (مشابه با تجارت کنسانتره، برآورد می‌شود اطلاعات صادرات کاتد، آمار دقیق‌تری از تجارت بین‌المللی این محصول را ارایه می‌دهند). این ثبات عمدتا ناشی از پایداری واردات چین با حدود ۳.۵ میلیون تن و سایر کشورهای بررسی‌شده با مجموع ۴ میلیون تن بوده است. ایالات متحده در این میان بیشترین افزایش واردات را ثبت کرده است. این کشور حجم واردات خود را از حدود ۶۵۰ هزار تن در سال ۲۰۱۵ با رشد سالیانه‌ای نزدیک به ۳ درصد به حدود ۹۰۰ هزار تن در سال ۲۰۲۴ رساند و سهمی معادل ۱۰ درصد از کل واردات جهانی را از آن خود کرد. در مقابل، حجم واردات آلمان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان کاتد مس در جهان، با روندی نزولی همراه شد و طی بازه ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴ واردات خود را حدود ۳۸ درصد کاهش داد. حجم واردات این کشور از حدود ۶۵۰ هزار تن در ۲۰۱۵ به حدود ۴۰۰ هزار تن در ۲۰۲۴ رسید و در نهایت تنها ۴ درصد از کل واردات جهانی را در اختیار داشت؛ در حالی که این سهم در اغلب سال‌های پیشین نزدیک به ۷ درصد بوده است.
در نمودار ۳ نسبت تجارت کاتد به کنسانتره مس از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۲۴ قابل مشاهده است. بررسی این نمودار نشان می‌دهد که طی این سال‌ها روندی نزولی در این نسبت شکل گرفته است؛ به‌گونه‌ای که این شاخص از حدود ۲۷ درصد در ابتدای بازه به حدود ۲۰ درصد در انتها بازه کاهش یافته است. این روند کاهشی تحت تاثیر تضعیف بیشتر اقتصاد ذوب و پالایش و رشد سریع‌تر ظرفیت تولید کنسانتره در مقایسه با ظرفیت جهانی ذوب و پالایش بود؛ با این حال، در سال ۲۰۲۰ این نسبت برخلاف روند کلی صعودی شد و حدود ۴ درصد افزایش یافت. دلیل این جهش، کاهش تولید کنسانتره معادن در پی شیوع همه‌گیری کرونا و اتکای شرکت‌های بزرگ به موجودی انبارها برای تامین کاتد مورد نیاز بازار بود؛ افزون بر آن، رشد مصرف کاتد در چین نقش موثری در این افزایش ایفا کرد. در نهایت، در سال ۲۰۲۰ این نسبت در حدود ۲۵ درصد ثبت شد و بعد از این سال روند نزولی شده و به حدود ۲۰ درصد در سال ۲۰۲۴ رسید. همانطور که پیش‌تر اشاره شد، افزایش قیمت جهانی مس و سودآوری بیشتر فعالیت‌های معدنکاری در برابر ذوب و پالایش به دلیل کاهش تعرفه ذوب و پالایش (TC/RC)، موجب شد تا تولیدکنندگان معدنی، تمایلی به فرآوری بیشتر مس نداشته باشند که این موضوع افت سهم تجارت کاتد نسبت به کنسانتره را در پی داشت.